Ως ειδικός στις διαταραχές ύπνου, ο Γκάι Λεζίνερ έχει δει πολλούς ανθρώπους που υποφέρουν από σοβαρή αϋπνία, από νυχτερινούς τρόμους, ναρκοληψία, υπνική άπνοια, υπνοβασία, ανθρώπους που ενώ κοιμούνται κάνουν βόλτα με το αμάξι, σεξ ή διαπράττουν ακόμα και σοβαρά εγκλήματα. Κάποιες από αυτές τις διηγείται με συμπόνια, αλλά και με νευροεπιστημονικά δεδομένα, στο βιβλίο του Ο μυστικός κόσμος του ύπνου, που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά (εκδ. Αλεξάνδρεια). Μιλήσαμε μαζί του για τους μεγάλους μύθους γύρω από τον ύπνο, τους πολλαπλούς ρόλους του πέρα από τη φυσική αποκατάσταση και ξεκούραση, το τι γνωρίζουμε επιστημονικά για ό,τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν ονειρευόμαστε, το πώς η τεχνολογία, η πανδημία και η «permacrisis» έχουν αλλάξει τον τρόπο που πέφτουμε στο κρεβάτι για να κοιμηθούμε. Ο Λεζίνερ παραδέχεται πως, παρά το ότι βρισκόμαστε στην πραγματικότητα στο αρχικό στάδιο της κατανόησης των μηχανισμών του νυχτερινού εγκεφάλου, ξέρουμε ότι οι όποιες λειτουργίες του –τυπικές ή μη– επηρεάζουν την ψυχολογία, το σώμα, τις νοητικές μας ικανότητες.
Τι σας οδήγησε να ασχοληθείτε, ως επιστήμονας, με τον ύπνο και τις διαταραχές ύπνου;
Ως νεαρός φοιτητής σκεφτόμουν κάπως αφελώς τον ύπνο ως μια απλή επαναφόρτιση και ανασύνταξη δυνάμεων, που σε αναζωογονεί και σε κάνει να νιώθεις λιγότερο κουρασμένος. Εντελώς τυχαία, ως προπτυχιακός σπουδαστής στην Οξφόρδη, μου ανατέθηκε να γράψω μια εργασία για τη λειτουργία του ονείρου. Τότε έπεσα πάνω σε μια έρευνα που είχε συνυπογράψει ο βιολόγος Φράνσις Κρικ, ένας από τους επιστήμονες που ανακάλυψαν τη χημική δομή του DNA, ο οποίος αργότερα ασχολήθηκε πολύ και με τις νευροεπιστήμες. Σε αυτή την έρευνα, ο Κρικ και ο συνάδελφός του δόμησαν μια θεωρία: ότι το όνειρο συντελεί σε έναν οργανωτικό καθαρισμό του εγκεφάλου μας, απαλλάσσοντάς τον από τυχαίες συνδέσεις που συνάπτονται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Περιέγραφαν το όνειρο, δηλαδή, σαν μια οργανωμένη «απομάθηση» και εκκαθάριση, τη στιγμή που ο εγκέφαλος είναι φαινομενικά «εκτός σύνδεσης». Για μένα, αυτή η θεωρία ήταν μια στιγμή πραγματικής αποκάλυψης. Μια στιγμή συνειδητοποίησης ότι ο ύπνος μπορεί να έχει πολύ διαφορετικούς ρόλους από την απλή φυσική αποκατάσταση και πως οι λειτουργίες του στον ανθρώπινο εγκέφαλο μπορεί να είναι πολύ πιο πολύπλοκες. Όταν λοιπόν ξεκίνησα την καριέρα μου στην κλινική νευρολογία, αρχικά εκπαιδεύτηκα στην επιληψία, αλλά γοητεύτηκα από την επίδραση του ύπνου σε επιληπτικές κρίσεις και σε άλλες νευρολογικές διαταραχές. Με τον καιρό, το ταξίδι μου στον ύπνο προχώρησε και έγινε πιο βαθύ.
Μια υγιής αρχιτεκτονική του ύπνου είναι κάτι σαν προνόμιο στις μέρες μας;
Προτιμώ τον όρο «τυπική» αρχιτεκτονική παρά «υγιής». Βλέποντας πολλούς ανθρώπους να περνούν από το εργαστήριο ύπνου στο Guy’s Hospital, συνειδητοποίησα ότι υπάρχει μια σειρά από χαρακτηριστικά που μπορούν να ορίσουν τον «τυπικό» ύπνο, με κάποιες παραλλαγές που δεν έχουν προφανείς συνέπειες. Ωστόσο, υπάρχουν ξεκάθαρα μη φυσιολογικά πρότυπα ύπνου που έχουν ως αποτέλεσμα βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες στη σωματική και ψυχική υγεία, και αυτά πρέπει να αντιμετωπιστούν. Μου αρέσει ο όρος «προνόμιο», αν και θα προτιμούσα να έχουμε στο μυαλό μας τον ύπνο σαν μια απλή προσδοκία και όχι σαν κάτι για το οποίο πρέπει να προσπαθήσουμε. Δυστυχώς, ο τρόπος ζωής μας δεν ευνοεί ιδιαίτερα τον καλό ύπνο. Τα κυλιόμενα ωράρια στην εργασία, η έκθεση στο φως, το άγχος, ακόμη και η διατροφή, μας αφήνουν πιο επιρρεπείς στο να αποκτήσουμε δυσκολίες.
Μπορείτε να μας εξηγήσετε με απλά λόγια τι πραγματικά συμβαίνει στον εγκέφαλό μας ενώ κοιμόμαστε;
Τα όνειρα και ο ύπνος εξακολουθούν να είναι ένα μεγάλο μυστήριο ακόμα και για εμάς τους επιστήμονες. Η ιδέα ότι ο εγκέφαλός μας ενώ κοιμόμαστε είναι απλώς «απενεργοποιημένος» απέχει πολύ από την αλήθεια. Αυτό που σίγουρα γνωρίζουμε είναι ότι ο ύπνος περιλαμβάνει διάφορα στάδια. Σε ορισμένα στάδια, ο εγκέφαλος ησυχάζει, ενώ σε άλλα, ειδικά στον ύπνο REM (το στάδιο που σχετίζεται περισσότερο με τα όνειρα), ο εγκέφαλος παρουσιάζει δραστηριότητα που μοιάζει σχεδόν σαν να είναι ξύπνιος. Στην πραγματικότητα, πολλές από τις διαταραχές ύπνου που παρακολουθώ, όπως η υπνοβασία, οι εφιάλτες, οι υπνικές παραισθήσεις ή η υπνική παράλυση, δείχνουν ότι διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου μπορεί να βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ύπνου την ίδια στιγμή. Τα τελευταία χρόνια έχουμε αρχίσει να μιλάμε για «τοπικό ύπνο», κατά τον οποίο μικρές περιοχές του εγκεφάλου βυθίζονται σε sleep mode ασυγχρόνιστα είτε ένα άτομο κοιμάται είτε όχι. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του μη τυπικού κύκλου του ύπνου, μιας και ο εγκέφαλός μας δεν λειτουργεί τόσο καλά όσο θα έπρεπε και αποσυντονίζεται. Αυτό που είναι σίγουρο όμως είναι πως η κατανόησή μας για τις διάφορες λειτουργίες και μηχανισμούς του ύπνου και του ονείρου, ακόμη και για εμάς τους επιστήμονες, παραμένει σε πολύ πρώιμα στάδια και υπάρχει πολλή δουλειά και έρευνα που χρειάζεται να γίνει.
Στο βιβλίο σας αναφέρετε ότι οι γιατροί αγαπούν τις ιστορίες των ασθενών τους. Τι σας αρέσει σε αυτές και γιατί ήταν τόσο σημαντικές για την έρευνά σας;
Σε όλη την ιστορία της ιατρικής, οι ιστορίες των ασθενών ήταν πάντα σημαντικές για την καλύτερη κατανόηση των ασθενειών. Επίσης, εξετάζοντας ακραίες ή σπάνιες περιπτώσεις, αποκτούμε γνώσεις για τις λιγότερο σπάνιες. Για παράδειγμα, όσον αφορά συγκεκριμένα τον ύπνο, αν δούμε τους ασθενείς με σοβαρή στέρηση ύπνου και τι τους προκαλεί σωματικά και ψυχολογικά, αρχίζουμε να κατανοούμε καλύτερα τις συνέπειες για το υψηλό ποσοστό ατόμων στην κοινωνία που αντιμετωπίζουν πιο ήπιες αϋπνίες ή άλλες διαταραχές. Αν παρατηρήσουμε τα άτομα με ναρκοληψία και την εγκεφαλική βλάβη που τους προκαλεί, καταλαβαίνουμε καλύτερα πώς ο εγκέφαλος ρυθμίζει και ελέγχει τον ύπνο, και αυτό είναι χρήσιμο για την αντιμετώπιση και άλλων διαταραχών.
Από όλες τις ασυνήθιστες περιπτώσεις που έχετε δει, υπάρχει κάποια που θυμάστε έντονα;
Ίσως μία από τις πιο αξιομνημόνευτες ήταν εκείνος ο ασθενής που ανέπτυξε βαθιά υπνηλία λίγο μετά τη γέννηση του μωρού του, περνώντας έως και είκοσι ώρες την ημέρα κοιμισμένος, για περίπου πέντε χρόνια. Όταν τον συνάντησα, τον δεχτήκαμε για μελέτη και αποδείχθηκε ότι, παρόλο που ήταν ξαπλωμένος εκεί με κλειστά μάτια, τις περισσότερες φορές ήταν στην πραγματικότητα εντελώς ξύπνιος. Τον παρέπεμψα για εισαγωγή σε νευροψυχιατρική μονάδα, αλλά λίγες μέρες πριν πάει στο νοσοκομείο έλαβα ένα τηλεφώνημα από τη γυναίκα του, που μου είπε «έγινε θαύμα», καθώς είχε βελτιωθεί ξαφνικά.
Πολλοί από τους ασθενείς στο βιβλίο σας, όπως και αυτός που μόλις αναφέρατε, άργησαν να ζητήσουν βοήθεια επειδή ένιωθαν ντροπή ή επειδή αντιμετώπισαν τα προβλήματα ύπνου τους ως απλές παραξενιές μέχρι εκείνα να γίνουν πραγματικά σοβαρά. Ποιοι μύθοι γύρω από τον ύπνο και τα όνειρα θα θέλατε να καταρριφθούν;
Πολλοί θεωρούν ότι αυτό που κάνουν κατά τη διάρκεια της υπνοβασίας έχει ψυχολογική προέλευση και τρόπιν τινά εκφράζουν «κρυφές επιθυμίες». Αυτό είναι μια μονοδιάστατη φροϋδική ερμηνεία και είναι απλώς λάθος. Ένας άλλος μύθος είναι ότι οι άνθρωποι που κοιμούνται πολύ ή νιώθουν συνεχώς νυσταγμένοι και νωχελικοί είναι απλώς τεμπέληδες. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό αποτελεί διαταραχή ύπνου και συγκεκριμένα μια νευρολογική διαταραχή με σοβαρή βλάβη στα εγκεφαλικά κύτταρα που ρυθμίζουν τον ύπνο. Μιλάμε για περιπτώσεις που είναι κλινικές διαταραχές και χρειάζονται έρευνα, παρακολούθηση και θεραπεία.
Επίσης, στο βιβλίο παρουσιάζετε την περίπτωση του Κένεθ Παρκς από το Οντάριο, ο οποίος αθωώθηκε για τη δολοφονία των πεθερικών του, την οποία διέπραξε ενώ κοιμόταν. Πώς γίνεται κάποιος που είναι συνήθως μη βίαιος να διαπράξει φόνο στον ύπνο του;
Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι αυτές οι περιπτώσεις είναι νευρολογικές διαταραχές που παρακωλύουν τη φυσιολογική λειτουργία του εγκεφάλου. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πολλές περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για την ορθολογική σκέψη είναι απενεργοποιημένες και τα συναισθηματικά κέντρα ελέγχου μας παραμένουν ανεξέλεγκτα χωρίς τους ανασταλτικούς μηχανισμούς που λαμβάνουν δράση σε φυσιολογικές συνθήκες. Παραμένουν έρμαια. Όλο αυτό με κάποιον τρόπο δεν διαφέρει ως εγκεφαλική δραστηριότητα από τις περιπτώσεις ατόμων που διαπράττουν βίαιες ή ασυνήθιστες πράξεις υπό την επήρεια κάποιας ναρκωτικής ουσίας ή αμέσως μετά από μια κρίση ή έξαρση μανίας. Όλες αυτές οι συμπεριφορές δεν αντικατοπτρίζουν και δεν χαρακτηρίζουν τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου αυτών των ανθρώπων σε κανονικές συνθήκες.
Όταν κάποιος δεν βλέπει όνειρα είναι διαταραχή;
Έχω πολλούς ασθενείς που λένε ότι σπάνια ή ποτέ δεν θυμούνται τα όνειρά τους. Ο μέσος άνθρωπος μπαίνει σε ύπνο REM τέσσερις ή πέντε φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας, αλλά συνήθως ανακαλούμε τα όνειρά μας μόνο αν ξυπνήσουμε από αυτό το στάδιο του ύπνου. Μπορεί απλώς κάποιος να έχει πολύ σταθερό ύπνο και να ξυπνά μόνο από τα ελαφρύτερα στάδια του ύπνου, τα λεγόμενα non-REM. Επομένως, το να μη θυμάται τα όνειρά του, όχι, δεν είναι απαραίτητα παθολογικό.
Πόσο έχει επηρεαστεί από την πανδημία και την εκτεταμένη περίοδο αστάθειας και ανασφάλειας η ποιότητα του ύπνου μας;
Είναι κοινή αλήθεια να το αποδεχτούμε ότι η αϋπνία αναφέρεται όλο και πιο συχνά τα τελευταία δύο χρόνια. Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη για μένα. Ο κόσμος έχει υποστεί παρατεταμένο στρες και έχει εκτεθεί σε σοβαρές ανησυχίες για την υγεία, την επιβίωση και το μέλλον του. Βλέπουμε επίσης πολλές αϋπνίες ως σύμπτωμα του long Covid. Προς το παρόν, δεν είναι σαφές αν αυτό σχετίζεται με ψυχολογικές αλλαγές ή φυσικούς παράγοντες, αλλά σίγουρα βλέπουμε πολλούς ανθρώπους με long Covid που παρουσιάζουν αυτό που ονομάζουμε στη νευρολογία «απορρύθμιση του αυτόνομου νευρικού συστήματος», που είναι υπεύθυνο για τον έλεγχο και τον συντονισμό του καρδιακού ρυθμού, της αρτηριακής πίεσης, της εφίδρωσης και της λειτουργίας του εντέρου. Όλα αυτά μπορούν να απορρυθμίσουν τον ύπνο.
Η τεχνολογία, οι έξυπνες συσκευές, τα app καταγραφής ύπνου έχουν αλλάξει τον τρόπο που πέφτουμε στο κρεβάτι για να κοιμηθούμε;
Πολύ. Η τεχνολογία έχει φέρει στην κρεβατοκάμαρα πολλές δραστηριότητες, και αυτό αποδυναμώνει την υποσυνείδητη συσχέτιση μεταξύ κρεβατιού και ύπνου.
Η έκθεση σε έντονο φως το βράδυ, ιδιαίτερα στο μπλε φως που παράγουν οι οθόνες από όλες αυτές τις συσκευές, έχει αντίκτυπο στους κιρκάδιους ρυθμούς μας, ωθώντας «το ρολόι» του σώματός μας προς τα πίσω, αφήνοντάς μας ξάγρυπνους. Σε όλα αυτά προσθέστε την ψυχολογική διέγερση που προκαλεί το σερφάρισμα στο διαδίκτυο ή η παρακολούθηση ταινιών ή σειρών αργά το βράδυ στο κρεβάτι. Ένα μεγάλο θέμα επίσης είναι η χρήση των sleep trackers, των συσκευών ή των app που φέρονται να «καταγράφουν» τον ύπνο μας και τα οποία χρησιμοποιούνται συχνά από άτομα που έχουν ήδη ανησυχία για τον ύπνο τους. Αυτοί οι «ιχνηλάτες ύπνου» προκαλούν στον χρήστη συχνά αυξημένη εστίαση γύρω από το θέμα του ύπνου, που με τη σειρά της οδηγεί σε επιδείνωση του άγχους. Την ίδια ώρα, πολύ συχνά παρέχουν ανακριβή ή άχρηστα δεδομένα. Συνιστώ στα άτομα με αϋπνία να κλείσουν τέτοιες συσκευές σε ένα συρτάρι και να επικεντρωθούν σε μια πιθανή θεραπεία ή αναζήτηση άλλου είδους βοήθειας.
Για τις ανάγκες της συγγραφής του βιβλίου διαβάσατε έναν αρχαίο πάπυρο από την αιγυπτιακή εποχή, που αφορά την ιστορία του ύπνου και των ονείρων.
Τι ανακαλύψατε;
Κοιτάζοντας το Αιγυπτιακό Βιβλίο των Ονείρων, μου έκανε εντύπωση το ότι τόσα χρόνια πριν οι άνθρωποι γνωρίζαμε ότι ο ύπνος δεν είναι απλώς μια κατάσταση «εκτός λειτουργίας» του εγκεφάλου και ότι διάφορα συμβαίνουν μέσα στο μυαλό και στον εγκέφαλό μας κατά τη νύχτα. Στην πορεία φτάσαμε να θεωρούμε τα όνειρα έως και προφητικά, αλλά αυτό είναι κάτι από το οποίο έχουμε πλέον απομακρυνθεί. Σε αυτό όμως που καταλήγω κάθε φορά είναι το πόσο σαφές είναι το ότι οι τρέχουσες θεωρίες μας γύρω από το γιατί ονειρευόμαστε είναι ως επί το πλείστον απλώς θεωρίες και ότι έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε για να κατανοήσουμε πλήρως τη φύση και την αρχιτεκτονική των ονείρων.
Τι θα θέλατε να γνωρίζουν όλοι για τον ύπνο;
Είναι σημαντικό οι άνθρωποι να γνωρίζουν πολύ καλά πόσο σημαντικός είναι ο ύπνος για όλες τις πτυχές της «ξύπνιας» ζωής τους και ότι πρέπει να του δίνουμε την προσοχή και τη φροντίδα που του αξίζει. Επίσης, δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον ύπνο απλώς ως μια απαραίτητη αλλά σπάταλη όσον αφορά τον χρόνο μας δραστηριότητα. Από την άλλη, δεν χρειάζεται να φτάσουμε στο άλλο άκρο και να μας γίνει εμμονή η επίτευξη του τέλειου βραδινού ύπνου ως κάτι για το οποίο θα πρέπει να δώσουμε κάποια μάχη.
Τι πιστεύετε ότι μπορεί να αλλάξει όσον αφορά τον ύπνο και τα όνειρά μας στο μέλλον; Θα μπορούμε, για παράδειγμα, να ελέγξουμε τα όνειρά μας;
Χρειάζεται δουλειά και έρευνα που η τεχνολογία πιστεύω θα τη διευκολύνει. Για παράδειγμα, η καταγραφή των εγκεφαλικών κυμάτων για μεγάλες περιόδους –αντί να βασιζόμαστε στις αναφορές των ανθρώπων για το πόσο κοιμούνται– θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις συσχετίσεις μεταξύ του ύπνου και άλλων ασθενειών, όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ, οι καρδιακές παθήσεις ή το εγκεφαλικό. Επίσης, οι γενετικές τεχνολογίες θα μας δώσουν περαιτέρω πληροφορίες για τους μηχανισμούς των ονείρων, του ύπνου και των διαταραχών του. Επιπλέον, η τεχνολογία μπορεί να μας επιτρέψει να ελέγχουμε τον ύπνο χωρίς φαρμακευτική αγωγή, με εργαλεία την εκπαίδευση, τη μνήμη και τις σωστές σωματικές συνθήκες.
Έχετε κάποια απλή συμβουλή για όνειρα γλυκά;
Προσπαθήστε να χρησιμοποιείτε την κρεβατοκάμαρά σας μόνο για όταν θέλετε να κοιμηθείτε και κρατήστε μια σταθερή ρουτίνα όσο το δυνατόν πιο συνεπή. Πηγαίνετε στο κρεβάτι σας μόνο όταν είστε κουρασμένοι και προσπαθήστε να ξυπνάτε την ίδια ώρα κάθε πρωί. Όσον αφορά τον ύπνο, ο εγκέφαλος είναι ένα «πλάσμα» που του αρέσουν οι συνήθειες και ο φυσιολογικός ύπνος είναι κάτι που μπορεί να γίνει συνήθεια. Είναι κάτι που μαθαίνεται, αλλά και… ξεμαθαίνεται.
Καθημερινή
ΙΝFO
→ Το βιβλίο του Γκάι Λεζίνερ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση Μιχάλη Λαλιώτη.
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019