Το Κίνημα των Χανίων του 1938 κατά της 4ης Αυγούστου

Ήδη από τις αρχές του 1937 ξεκίνησαν οι πρώτες συνωμοσίες σε Αθήνα και Κρήτη για την οργάνωση μιας εξέγερσης που θα ανέτρεπε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Ένας πρώτος αντιδικτατορικός πυρήνας είχε σχηματιστεί στην Κρήτη από Βενιζελικούς πολιτευτές και στελέχη, όπως ο Μανούσος Βολουδάκης, ο Ιωάννης Μουντάκης (δήμαρχος Χανίων), ο Σήφης Σπαντιδάκης, ο Μανώλης Γερογιάνης, ο Εμμανουήλ Μπακλατζής και ο Ιωάννης Παΐζης. Ο πυρήνας αυτός βρισκόταν σε επαφή με τον Αριστομένη Μητσοτάκη, παλαιό υπουργό και στέλεχος των «Φιλελευθέρων», που διεξήγαγε στην Αθήνα συνεννοήσεις με εξέχουσες βενιζελικές προσωπικότητες όπως ο Περικλής Αργυρόπουλος αλλά κυρίως με τους απότακτους Βενιζελικούς στρατηγούς Αχιλλέα Πρωτοσύγγελο, Ηλία Διάμεση, Κωνσταντίνο και Θεόδωρο Μανέττα, οι οποίοι υποτίθεται ότι θα εξασφάλιζαν την συμμετοχή μονάδων του στρατού μέσω κατώτερων αξιωματικών εν ενεργεία που επηρέαζαν.

Ο υποστράτηγος Αχ. Πρωτοσύγγελος, φανατικός απόστρατος Βενιζελικός αξιωματικός εκ των πρωταγωνιστών της «επανάστασης του 1922», σημαντικό μέλος του «στρατιωτικού συνδέσμου» και συμμετέχων στο κίνημα του 1935, κατέστρωσε ένα σχέδιο που προέβλεπε εξέγερση στα Χανιά που θα εξελισσόταν σε επανάσταση ολόκληρης της Κρήτης και των φρουρών της που θα προσχωρούσαν στο κίνημα κατά το προηγούμενο του κινήματος του 1935. Αν ο Μεταξάς αποφάσιζε να χτυπήσει στρατιωτικά την εξέγερση, οι Κρητικοί όφειλαν να αντέξουν τρεις η τέσσερις ημέρες, ώστε να κινητοποιηθούν όλες οι αντιδικτατορικές δυνάμεις στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Το φιλόδοξο σχέδιο προέβλεπε την ανατίναξη του εργοστάσιου ηλεκτρικής ενέργειας από σαμποτέρ, την κατάληψη του ραδιοφωνικού σταθμού Αθηνών και την εκπομπή επαναστατικών μηνυμάτων, την προσχώρηση λόχων στο κίνημα από τις μονάδες των Αθηνών καθώς εννέα Λοχαγοί φέρονταν ως μυημένοι στην κίνηση, τέλος την σύλληψη του Μανιαδάκη από μυημένους αξιωματικούς της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας Πόλεων.

Το κύριο βάρος της προσπάθειας όμως θα αναλάμβανε η Κρήτη, που ήταν και η σημαντικότερη νησίδα αντίστασης κατά του Μεταξά ως παλαιό Βενιζελικό προπύργιο. Σοβαρή οικονομική βοήθεια πρόσφερε μυστικά στους κινηματίες και ο διευθυντής της τράπεζας της Ελλάδος Εμμανουήλ Τσουδερός, που επιθυμούσε την πτώση του Μεταξά (αργότερα ο Μεταξάς θα ανακαλύψει την δράση του Τσουδερού και θα τον θέσει σε κατ΄οίκον περιορισμό). Αρχικώς το κίνημα ήταν να εκδηλωθεί τον Μάρτιο του 1938, αλλά οι συνωμότες αποφάσισαν να το αναβάλλουν για το καλοκαίρι. Τον Ιούνιο του 1938 έγιναν αθρόες συλλήψεις στην Αθήνα αντιφρονούντων απόστρατων και εν ενεργεία αξιωματικών που οδήγησαν στην εξάρθρωση της «μυστικής οργάνωσης των υπαξιωματικών» και υπονόμευσαν αποφασιστικά την πιθανότητα επιτυχίας του κυοφορούμενου κινήματος στον στρατό.

Ο Αριστομένης Μητσοτάκης ταξίδεψε στην Κρήτη στα μέσα Ιουλίου του 1938 αποφασισμένος να ηγηθεί της εξέγερσης και να μην φύγει από το νησί χωρίς να έχει γίνει η κίνηση. Στις συνεννοήσεις που προηγήθηκαν, προσχώρησε και το ΚΚΕ στην εξέγερση με κύριους εκφραστές τον Βαγγέλη Κτιστάκη και τον Μάρκο Βαφειάδη που είχε σταλεί από την Αθήνα για τον λόγο αυτό. Το πρωί της 28ης Ιουλίου ο Μητσοτάκης ενημέρωσε τους μυημένους ότι την νύχτα θα ξεκινούσε η εξέγερση χωρίς άλλη αναβολή. Οι συνεννοήσεις στα Χανιά γίνονταν πλέον δημοσίως χωρίς καμία μυστικότητα και οι αρχές ήδη είχαν ενημερωθεί ότι κάτι ετοιμαζόταν. Ο Μανιαδάκης διέταξε την σύλληψη του Μητσοτάκη και άλλων Βενιζελικών, αλλά ήταν πλέον αργά.

Το μεσημέρι της 28ης Ιουλίου εκπρόσωποι των ενόπλων ομάδων που θα κινούνταν συναντήθηκαν στο δημαρχείο των Χανίων φανερά χωρίς καμία συνωμοτικότητα και εντελώς πρόχειρα μοίρασαν τους χώρους και τα κρατικά κτήρια εναντίον των οποίων θα δρούσαν. Ακολούθως, την νύχτα της 28ης προς 29ης Ιουλίου ένοπλες ομάδες επαναστατών κατέλαβαν τους σταθμούς χωροφυλακής, το δημαρχείο και με μια τολμηρή κίνηση το στρατόπεδο του 14ου Συτάγματος που είχε έδρα τα Χανιά, χωρίς να συναντήσουν την παραμικρή αντίσταση. Η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία του νησιού συνελήφθη στα γραφεία του συντάγματος (ανάμεσα τους ο Γενικός διοικητής Σφακιανάκης), ενώ αποσπάσματα των εξεγερμένων κατέλαβαν τα γραφεία της Γενικής Διοίκησης και το τηλεγραφείο. Από εκεί εξέπεμψαν διάγγελμα απευθυνόμενο στον Βασιλιά και τις ένοπλες δυνάμεις με το οποίο ζητούσαν την αποπομπή της κυβέρνησης Μεταξά και τον σχηματισμό Οικουμενικής κυβέρνησης. Κάποιοι υποστήριξαν ότι το διάγγελμα έμοιαζε ηττοπαθές και δεν έπρεπε να απευθύνεται στον Βασιλιά καθώς στήριζε την 4η Αυγούστου, ο Μητσοτάκης όμως επέμεινε για το αντίθετο ως το τέλος και επέβαλλε την θέληση του. Στρατιωτικός διοικητής των εξεγερμένων υπέγραφε ο απόστρατος Εμμανουήλ Μάντακας, που είχε αναγνωριστεί ομόφωνα ως ο στρατιωτικός ηγέτης των εξεγερμένων.

 

Η αυτόβουλη διάλυση των εξεγερμένων

Η κυβέρνηση ενημερώθηκε για το κίνημα από το διάγγελμα και αναμφίβολα αιφνιδιάστηκε παρά τις πληροφορίες που είχε ο Μανιαδάκης ότι κάτι ετοιμαζόταν. Αφού συνήλθε από την αρχική έκπληξη του, ο Μεταξάς αποφάσισε να χτυπήσει σκληρά τους εξεγερμένους και για τον λόγο αυτό εξασφάλισε την τηλεφωνική έγκριση του Βασιλιά που παραθέριζε στην Κέρκυρα. Αμέσως μετά απέστειλε στην Κρήτη ένα στολίσκο αντιτορπιλικών, ενώ μετέφερε στην Μήλο δύο λόχους πεζικού και δύναμη χωροφυλακής υπό την ηγεσία του στρατηγού Τσολάκογλου με σκοπό αυτές οι δυνάμεις να μεταφερθούν στο νησί και να καταπνίξουν την εξέγερση. Τελικώς όμως τίποτε από όλα αυτά δεν χρειάστηκε καθώς η εξέγερση στην κυριολεξία αυτοδιαλύθηκε μέσα σε λίγες ώρες με έναν εντελώς αλλόκοτο και απρόσμενο τρόπο. 

Το πρώτο χτύπημα στο ηθικό των εξεγερμένων επιτεύχθηκε όταν κυβερνητικά αεροπλάνα έριξαν προκηρύξεις με σκληρές δηλώσεις του Μεταξά που προειδοποιούσαν τους στασιαστές με άμεση επέμβαση και τιμωρία. Ακολούθησε το συλλαλητήριο των εξεγερμένων μπροστά στο δημαρχείο όπου ο Μητσοτάκης αποκάλυψε στο πλήθος ότι κανείς άλλος δεν είχε κινηθεί σε όλη την Κρήτη, τους ζήτησε να επιστρέψουν στα σπίτια τους για να φάνε (!) και μετά να γίνει επιστράτευση για να κατευθυνθούν στο Ηράκλειο και να το καταλάβουν. Οι λόγοι αυτοί ήταν εντελώς ακατάλληλοι για την περίσταση, πάγωσαν εντελώς τους προσχωρήσαντες που κατάλαβαν ότι ήταν εντελώς απομονωμένοι από την υπόλοιπη Ελλάδα και ουσιαστικά χωρίς ελπίδα. Σιγά – σιγά ο κόσμος αραίωνε και όλοι κατευθύνονταν στα σπίτια τους και στα χωριά τους για να μην επιστρέψουν εκ νέου. Την ίδια στιγμή εκτός του Μάντακα που σχεδίαζε επιστρατεύσεις επί χάρτου στο στρατόπεδο που είχε καταληφθεί, κάθε οργάνωση των επαναστατών είχε παραλύσει και ακόμη και ο ίδιος ο Μητσοτάκης σκεφτόταν πως να αναστείλει την ενέργεια.

Οι χωροφύλακες δεν αφοπλίστηκαν από τους κινηματίες, αλλά περιέργως θεωρήθηκαν ως εν δυνάμει σύμμαχοι. Ακόμα και οι μονάδες του συντάγματος δεν αφοπλίστηκαν εντελώς, ενώ η αποθέωση της ανικανότητας ήταν όταν επετράπη στον Γενικό διοικητή του νησιού Σφακιανάκη να επιστρέψει σπίτι του χωρίς να του διακόψουν το…τηλέφωνο. ο Σφακιανάκης έδωσε συναγερμό στις κυβερνητικές δυνάμεις που σε λίγες ώρες είχαν επανακαταλάβει όλα τα κρατικά κτήρια σχεδόν χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, εκτός από μια μικρή ανταλλαγή πυρών στο στρατώνα του συντάγματος με έναν νεκρό πολίτη (Κουρινάκη) και τον τραυματισμό τριών χωροφυλάκων. Ο Σφακιανάκης τηλεγράφησε ο ίδιος στην κυβέρνηση από την έδρα του συντάγματος ότι η εξέγερση είχε καταπνιγεί και δεν χρειαζόταν άλλη κινητοποίηση. Οι ένοπλες ομάδες των επαναστατών διέφυγαν στην ύπαιθρο των Χανίων όπου συντηρούνταν επί μήνες από τους χωρικούς, εν γνώσει της κυβέρνησης.

Ακολούθησε ένα κύμα συλλήψεων πολιτικών και στρατιωτικών προσωπικοτήτων στην Αθήνα που ήταν αντίπαλοι της 4ης Αυγούστου (Στυλιανός Γονατάς, Πρωτοσύγγελος, οι απότακτοι ναύαρχοι Κολιαλέξης και Δεμέστιχας, ο Ιωσήφ Κούνδουρος, ο Κ. Ρέντης κ.α) και είχαν συμμετάσχει στην συνωμοσία η γνώριζαν για αυτή, αλλά και στα Χανιά όπου συνελήφθησαν εκατοντάδες ιδιώτες που είχαν λάβει τα όπλα, αλλά όχι οι πρωταίτιοι που είχαν καταφύγει στην ύπαιθρο μάλλον με την ανοχή της κυβέρνησης που δεν ήθελε μια βίαιη λύση του ζητήματος τους. Μετά από μια εξαήμερη τυπική διαδικασία, το έκτακτο στρατοδικείο των Χανίων καταδίκασε ερήμην σε θάνατο τους πρωταίτιους Μητσοτάκη, Βολουδάκη, Μουντάκη και Μπακλατζή και σε ισόβια τον Μάντακα και τρεις ακόμη. Δεκάδες επαγγελματικοί σύλλογοι και σωματεία της Κρήτης εξέδωσαν ψηφίσματα κατά των στασιαστών, ενώ δοξολογίες έλαβαν χώρα στις εκκλησίες όλης της Ελλάδας, υπέρ της κυβέρνησης και της 4ης Αυγούστου του Μεταξά.

Οι ένοπλοι (γύρω στους 400) που είχαν ξεφύγει, περιπλανήθηκαν στην ύπαιθρο της Κρήτης ζώντας στην παρανομία και σχεδιάζοντας μια πιθανή επίθεση κατά των Χανίων. Εκτός του ότι το σχέδιο αυτό ήταν εντελώς ανεδαφικό καθώς οι κυβερνητικές δυνάμεις ήταν πολλαπλάσιες και οι εξεγερμένοι δεν είχαν καθόλου πυρομαχικά, υπήρχαν έριδες μεταξύ των ομαδαρχών με αποτέλεσμα να έχουν παραλύσει πλήρως και να μην αναπτύσσουν την παραμικρή δραστηριότητα. Σύντομα συμβιβάστηκαν με την τύχη τους και με την ανοχή των Αρχών, οι πρωταίτιοι επιβιβάστηκαν σε ένα πλοίο που τους μετέφερε στην Κύπρο. Ανάμεσα στους επιβαίνοντες ήταν οι Αριστομένης Μητσοτάκης, Μανούσος Βολουδάκης και Εμμανουήλ Μπακλατζής, ο Ιωάννης Μουντάκης. Μαζί τους ήταν και οι Εμμανουήλ Κοτζάμπασης, Ηρακλής Μπριλλάκης, Σταύρος Παπαδοκωνσταντάκης, ο απότακτος λοχαγός Ιωάννης Σιμιτόπουλος, και οι Ρούσος Τσιγγουνάκης και Βαγγέλης Χατζηαγγελής (οι δύο τελευταίοι, στελέχη του ΚΚΕ).

Αιτίες της αποτυχίας του κινήματος

Το κίνημα της 28ης-29ης Ιουλίου ήταν το μοναδικό ένοπλο κατά της 4ης Αυγούστου και διήρκεσε μόλις 7 ώρες. Ήταν τόσο άσχημα οργανωμένο, ώστε οι μυημένες φρουρές στην Ηπειρωτική Ελλάδα δεν κινήθηκαν, καθώς το νέο της αποσύνθεσης των εξεγερμένων πρόλαβε το νέο του ξεκινήματος της εξέγερσης. Οι υπόλοιπες επαρχίες της Κρήτης δεν ήταν ενημερωμένες, ούτε είχαν αναπτυχθεί επαναστατικοί πυρήνες σε αυτές. Οι ηγέτες της εξέγερσης και κυρίως ο Μητσοτάκης, ήταν εντελώς ακατάλληλοι για αυτό που ανέλαβαν, δεν είχαν κανένα σχέδιο και δεν επέδειξαν την παραμικρή τόλμη κι ενθουσιασμό στοιχεία απαραίτητα σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις. Ουσιαστικά εξέθεσαν κάποιες εκατοντάδες αντιφρονούντες στην 4η Αυγούστου, οδηγώντας αυτούς είτε στην φυλακή είτε στην αυτοεξορία και την παρανομία. Ουσιαστικά θα λέγαμε επί το λαϊκότερον «τους πήραν στον λαιμό τους».

Επίσης είναι γεγονός ότι οι Βενιζελικοί δεν επεδίωκαν μια ένοπλη αναμέτρηση κατά το υπόδειγμα του κινήματος του 1935, αλλά μάλλον ένα ένοπλο κατά το δυνατό ειρηνικό εξαναγκασμό του Γεωργίου σε κάποιου είδους συμβιβασμό και αυτό κατά την γνώμη μας συνέβαινε γιατί γνώριζαν ότι ο Γεώργιος είχε την ανεπιφύλακτη υποστήριξη των Άγγλων. Αυτή η εφεκτική στάση απογοήτευσε τους πιο δυναμικούς και ενίσχυσε τους μετριοπαθείς. Και το ΚΚΕ φάνηκε εντελώς ανέτοιμο να βοηθήσει, καθώς ήταν άστοχη η τοποθέτηση του Βαφειάδη στο νησί, καθώς αυτός δεν γνώριζε την νοοτροπία των κατοίκων και τις ιδιαιτερότητες της περιοχής. Στο συλλαλητήριο των Χανίων άλλωστε, δεν εμφανίστηκε εκπρόσωπος του ΚΚΕ, καθώς το κόμμα δεν ήταν αρεστό σε πολλούς Βενιζελικούς. 

Είναι επίσης αναμφίβολο πως ο Βασιλιάς και κατ΄ επέκταση και ο Μεταξάς, είχαν τον απόλυτο έλεγχο του στρατού λόγω της μαζικής αποστρατείας των Βενιζελικών αξιωματικών μετά το κίνημα του 1935 και οι σχεδιασμοί των Βενιζελικών αποστράτων με κάποιους διάσπαρτους ασήμαντους Λοχαγούς δεν είχαν σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου μέσω του Μανιαδάκη και της ευνοϊκής πολιτικής που ακολούθησε έναντι των σωμάτων ασφαλείας, ήλεγχε πλήρως την αστυνομία και την χωροφυλακή, είχε διαλύσει τους συνωμοτικούς ιστούς του ΚΚΕ, είχε εξορίσει όλους τους βασικούς του πολιτικούς αντιπάλους ενώ είχε δημιουργήσει ένα ευρύ δίκτυο πληροφοριοδοτών που βοηθούσε αποτελεσματικά στην διαχείριση κάθε πιθανής εσωτερικής αντίδρασης. Υπό αυτές τις συνθήκες και αναλογιζόμενοι τις προσωπικές  ικανότητες και την αποφασιστικότητα του Ιωάννη Μεταξά (που ομολογούνταν ακόμη και από τους εχθρούς του), κάθε τέτοιου είδους κίνημα δεν είχε πιθανότητες επιτυχίας, ενώ σημαντικό ήταν το γεγονός ότι η είδηση της εξέγερσης δεν βρήκε μιμητές στην υπόλοιπη Κρήτη.

I. B. Δ.

Πηγές

Λιναρδάτου, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, εκδόσεις Επικαιρότητα

Ιωάννης Κολιόπουλος, Ο Ιωάννης Μεταξάς και ο πόλεμος του 1940, εκδόσεις

Γρηγόρης Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων (τόμος Β΄), εκδόσεις Κάκτος