Στην ελληνορθόδοξη παράδοση με ιδιαίτερη λαμπρότητα εορτάζεται η Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου. Είδικά στην Ελλάδα ονομάζεται και «Πάσχα του καλοκαιριού».
Δεν υπάρχει χωριό ή νησί της Ελλάδας που να μην γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο, όμως τα μεγαλύτερα ορθόδοξα κέντρα εορτής της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι, η Παναγία της Τήνου, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου και η Παναγία η Σουμελά. Και στα τρία αυτά σημεία της Ελλάδας κάθε χρόνο τον Δεκαπενταύγουστο συρρέει πλήθος κόσμου να προσκυνήσει τις θαυματουργές εικόνες και να ικετεύσει
τη Θεοτόκο να μεσιτεύσει στον Υιό Της για τη σωτηρία του κόσμου γενικά αλλά και την προσωπική υγεία και ευημερία καθενός από εμάς.
Η Παναγία της Τήνου ή Μεγαλόχαρη
Ο ναός της Παναγίας της Τήνου κτίστηκε σε σημείο όπου βρέθηκε εικόνα της Παναγίας, κατά τη θρη- σκευτική παράδοση μετά από σχετικά οράματα της μοναχής Αγίας Πελαγίας.
Η εικόνα ανακαλύφθηκε μετά από ανασκαφές στις 30 Ιανουαρίου 1823 και ενώ προηγήθηκαν ανασκαφές το 1822 που αποκάλυψαν τον αρχαίο ναό του Διονύσου και το ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.
Η είδηση της εύρεσης της εικόνας, κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης του 1821 θεωρήθηκε
καλός οιωνός και επισκέφτηκαν το νησί για αυτό το λόγο οι Κολοκο- τρώνης, Μιαούλης, Νικηταράς και Μακρυγιάννης, προκειμένου να προσκυνήσουν την εικόνα.
Μετά την εύρεση της εικόνας ακολούθησε η οικοδόμηση της εκ κλησίας. Απαιτήθηκαν μεγάλες πο- σότητες μαρμάρων, οι οποίες κατά κύριο λόγο μεταφέρθηκαν από τον αρχαιολογικό χώρο της γειτονικής Δήλου. Απαιτήθηκε επίσης και μεγάλος αριθμός εργατών επεξεργασίας και τοποθέτησης μαρμάρων, αλλά κυρίως πολλά χρήματα η έλλειψη των οποίων έφερνε πολλές φορές σε αμηχανία τους επιστάτες του έργου που δυσκολεύονταν να πληρώσουν στο τέλος της εβδομά- δας, εργαζόμενους και υλικά.
Η ολοκλήρωση του έργου οφείλεται στη σημαντική συνδρομή, σε εργασία και χρήμα, τόσο του τηνιακού λαού, όσο και χριστιανών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Μέχρι τα μέσα του 1832 είχε ανε- γερθεί η ανατολική πτέρυγα του συγκροτήματος, το τμήμα ανατολικά του καμπαναριού και το τμήμα ανα- τολικά της κεντρικής εισόδου. Το σύνολο των εργασιών ανέγερσης ολοκληρώθηκε το 1880.
Ο ναός είναι ένα επιβλητικό οικοδόμημα από λευκό μάρμαρο, που αποτελεί το πρώτο αξιόλογο αρχι- τεκτονικό μνημείο του απελευθε- ρωμένου ελληνικού έθνους. Βρί σκεται σε περίοπτη θέση στη Χώρα της Τήνου. Η επιλογή του ρυθμού της εκκλησίας είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο.
Επικεφαλής της οικοδόμησης ήταν ένας σπουδαίος επιστήμονας της εποχής, ο Ευστράτιος Εμμανουήλ Καλονάρης, Τήνιος εγκατεστημένος στη Σμύρνη και για αυτό
του δόθηκε το προσωνύμιο «Σμυρ- ναίος». Αυτός σχεδίασε τον ναό, μαζί με τα αρχικά του προσκτίσματα, το (πρώτο) καμπαναριό, τα αρχιτεκτονικά διακοσμήματα και διηύ- θυνε τις εργασίες.
Ακολουθώντας τα αρχιτεκτονικά πρότυπα του νησιού και εντάσσον- τας σε αυτά καινοτομίες από τη δυτική και τη μικρασιατική παρά- δοση, δημιούργησε ένα μοναδικό οικοδόμημα, ειδικά σχεδιασμένο να δέχεται προσκυνητές.
Στα αριστερά της εισόδου από την κεντρική πύλη βρίσκεται το ει- κονοστάσι, στο οποίο φυλάσσεται η εικόνα της Παναγίας, η οποία είναι γεμάτη από αφιερώματα (τάματα) των πιστών, όπως και παντού στο εσωτερικό της εκκλησίας.
Τα τρία κλίτη διαχωρίζονται από δύο πεντάτοξες κιονοστοιχίες, με τέσσερις ολόσωμες μαρμάρινες κολώνες η κάθε μία, που ξεκινούν από την πρόσοψη μέχρι το τέμπλο του ναού.
Οι τρεις πόρτες της πρόσοψης, μία σε κάθε κλίτος, παρέχουν εύ- κολη πρόσβαση στους προσκυνητές.
Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο, στο κατώτερο μέρος του ξύλινο επίχρυσο και στο ανώτερο γύψινο με ξύλινα διαζώματα. Ακολουθεί το σχέδιο των υψηλών μεταβυζαντινών σχε-
διαστών. Κατασκευάστηκε το 1825 από τον Φραγκίσκο Καναχίλη.
Το Ιερό Βήμα βρίσκεται κατά τρία σκαλιά ψηλότερα από τον κυ- ρίως ναό, στο οποίο υπάρχουν τρεις κόγχες. Η κεντρική βρίσκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα, η ανατολική διαμορφώθηκε σε Αγία Τράπεζα προς τιμή της Ανάληψης του Κυρίου και η δυτική προς τιμή της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Ο Σμυρναίος ζωγράφος Χατζη – Λαμπρινός ιστόρησε τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου (1824-1825).
Ο ζωγράφος Ιωάννης Σιώτος υπογράφει την εικόνα της Μεταμορ- φώσεως και εικονίδια εορτών (1826), ο Φραγκίσκος Δεσίπρης από τον Τριπόταμο της Τήνου την Κοίμηση της Θεοτόκου στο αριστερό κλίτος (1840) και ο Ν. Γ. Αλβέρτης τους Αρχαγγέλους στις πλάγιες πύλες του ιερού (1858).
Ο ναός παραμένει μέχρι σήμερα χωρίς ουσιαστικές αλλαγές, εκτός από την κύρια όψη και το καμπαναριό.
Η Παναγία Σουμελά
από τον Πόντο στο Βέρμιο
Η Μονή της Παναγίας Σουμελά (από το όρος Μελά και το ποντιακό ιδιώμα «σού», που σημαίνει «εις το» ή «εις του» = «εις του Μελά», δηλαδή Σουμελά) ή Μονή Σουμελά, είναι ένα πασίγνωστο χριστιανικό ορθόδοξο μοναστήρι κοντά στην Τραπεζούντα, σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισμού επί 16 αιώνες.
Σύμφωνα με την παράδοση, το 386 οι Aθηναίοι μοναχοί Bαρνάβας και Σωφρόνιος οδηγήθηκαν στις απά- τητες βουνοκορφές του Πόντου μετά από αποκάλυψη της Παναγίας, με σκοπό να ιδρύσουν το μοναχικό της κατάλυμα. Eκεί, σε σπήλαιο της απόκρημνης κατωφέρειας του όρους, σε υψόμετρο 1063 μέτρα, είχε μεταφερθεί από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία, πάντα κατά την παράδοση, εικονογράφησε ο Eυαγγελιστής Λουκάς.
Oι μοναχοί Bαρνάβας και Σωφρόνιος έκτισαν με τη συμπαράσταση της γειτονικής μονής Bαζελώνα κελί και στη συνέχεια εκκλησία μέσα στη σπηλιά, στην οποία είχε μεταφερθεί θαυματουργικά η εικόνα. Tο σοβαρό πρόβλημα της ύδρευσης του μονα- στηριού λύθηκε, επίσης σύμφωνα με την παράδοση, κατά θαυματουργό τρόπο. H ανθρώπινη λογική αδυνατεί να απαντήσει στο θέαμα που βλέπουν και οι σημερινοί ακόμη προσκυνητές, να αναβλύζει αγιασματικό νερό μέσα από ένα γρανιτώδη βράχο. Oι θερα- πευτικές του ιδιότητες έκαναν πασί- γνωστο το μοναστήρι όχι μόνο στους χριστιανούς, αλλά και στους μου- σουλμάνους.
Kοντά στο σπήλαιο κτίστηκε το 1860 ένας πανοραμικός τετραώροφος ξενώνας 72 δωματίων και άλλοι λειτουργικοί χώροι για τις ανάγκες των προσκυνητών, καθώς και βιβλιοθήκη. Γύρω από τη μονή ανοικοδομήθηκαν μικροί ναοί αφιερωμένοι σε διάφορους αγίους.
H μονή κατά καιρούς υπέφερε από τις επιδρομές των αλλόπιστων και των ληστών, εξ αιτίας της φήμης και του πλούτου που απέκτησε. Mερικά περιστατικά συνδέονται και με θαυματουργικές επεμβάσεις της Παναγίας για τη σωτηρία του μοναστηριού.
Πολύτιμα έγγραφα και πολλά αρχαία χειρόγραφα φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού, μέχρι τον ξεριζωμό. Mέσα στη βιβλιοθήκη της μονής βρήκε το 1868 ο ερευνητής Σάββας Iωαννίδης το πρώτο ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Aκρίτα.
Tα μοναστήρια του Πόντου υπέφεραν από τη βάρβαρη και ασεβή συμπεριφορά των Nεότουρκων και των Kεμαλικών, οι οποίοι φανάτιζαν τις άγριες και ληστρικές μουσουλμανικές ομάδες. Πολλές φορές έπεσαν θύματα ληστειών και καταστροφών. Tο 1922 οι Tούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Aφού πρώ- τα λήστεψαν όλα τα πολύτιμα αντι- κείμενα που υπήρχαν μέσα στη μονή, μετά έβαλαν φωτιά, για να σβήσουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους ή για να ικανοποιήσουν το μίσος τους εναντίον των Eλλήνων. Oι μοναχοί πριν την αναγκαστική έξοδο το 1923 έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Aγίας Bαρβάρας την εικόνα της Πα- ναγίας, το ευαγγέλιο του Oσίου Xριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα της Tραπεζούντας Mανουήλ Kομνηνού.
Τον Ιούνιο του 2010 η τουρκική κυβέρνηση έδωσε άδεια στον Οι- κουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο να τελέσει στην ιστορική μονή λει- τουργία για την γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου του ιδίου έτους.
Αυτή ήταν η πρώτη φορά ύστερα από 88 έτη που το μοναστήρι λει- τούργησε ξανά ως εκκλησία, καθώς τα τελευταία χρόνια είχε μετατραπεί σε μουσείο.
Η σύγχρονη μονή στη Βέροια
Mε ενέργειες του Eλευθερίου Bενιζέλου, το 1930, όταν στα πλαίσια της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας ο Tούρκος πρωθυπουργός, Ισμέτ Ινονού, επισκέφτηκε την Αθήνα, δέχτηκε μια αντιπροσωπεία να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα της ορθοδοξίας και του ελληνισμού.
Τότε ζούσαν μόνο δύο καλόγεροι του ιστορικού μοναστηριού. O υπέργηρος Iερεμίας στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, ο οποίος αρνήθηκε να πάει γιατί δεν τον “άκουγαν” τα πόδια του, ή γιατί δεν ήθελε να ξαναζήσει τις εφιαλτικές σκηνές της τουρκικής βαρβαρότητας και ο νεαρός Aμβρόσιος Σουμελιώτης, προϊστάμενος στην εκκλησία του Aγίου Θερά- ποντα της Tούμπας, στη Θεσσαλονίκη.
Aπό τον μοναχό Iερεμία έμαθε ο Aμβρόσιος την κρύπτη των ανεκτίμητων κειμηλίων. Στις 14 Οκτωβρίου 1930 έφυγε ο Aμβρόσιος, εφοδιασμένος με ένα κολακευτικό συστατικό έγγραφο της τουρκικής πρεσβείας για την Kωνσταντινούπολη και από εκεί για την Tραπεζούντα, με προορισμό την Παναγία Σουμελά. Λίγες μέρες αργότερα επέστρεφε στην Aθήνα όχι μόνο με τα σύμβολα των Ποντίων, αλλά και με τον Πόντο,
όπως είχε γράψει τότε ο υπουργός Προνοίας της κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου, Λεωνίδας Iασωνίδης: «Eν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Mε την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος».
H εικόνα φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Bυζαντινό Mουσείο της Aθήνας. Πρώτος ο Λεωνίδας Iασωνίδης πρότεινε το 1931 τον επανενθρονισμό της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Eλλάδας. Συγ κεκριμένα έγραψε στην εφημερίδα Πατρίς των Aθηνών: «Aναζητήσωμεν εν ταις Nέαις Xώραις παλαιάν τινά Σταυροπηγιακήν Mονήν, βραχώδη και ερυμνήν, παρεμφερή προς την εν Πόντω ερημωθείσαν, θα μετωνομάσωμεν αυτήν εις «Nέαν Παναγίαν Σουμελά» και θα δώσωμεν αυτήν εις ψυχικήν ανακούφισιν και παρηγορίαν εις τας τριακοσίας πενήντα χιλιάδας των Ποντίων”.
Πράγματι, το 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής και κτήτωρ, Φίλων Κτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας.
Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου
Ο ναός της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο είναι ένα από τα σπουδαιότερα καλοδιατηρημένα παλαιοχριστιανικά μνημεία στην Ελλάδα και μάλιστα το μεγαλύτερο σε μέ γεθος. Σύμφωνα με την παράδοση το αρχικό κτίσμα του ναού αυτού, ήταν έργο του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μεγάλου Κωνσταντίνου προς εκπλήρωση επιθυμίας της μητέρας του, Αγίας Ελένης.
Σύμφωνα με την παράδοση, κατά το ταξίδι της Αγίας Ελένης προς τους Αγίους Τόπους λόγω μεγάλης θαλασσοταραχής το πλοίο που επέβαινε αναγκάσθηκε να καταφύγει στη Πάρο. Εκεί προσευχόμενη η Αγία Ελένη στην Πα- ναγία, προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης, έταξε με την ολοκλήρωση του ταξιδιού της να κτίσει μια μεγαλόπρεπη εκκλησία αφιερωμένη στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Το τάμα αυτό ήταν που υλοποίησε ο γιος της Μέγας Κωνσταντίνος χτίζοντας μια τρίκλιτη βασιλική τον 4ο αιώνα.
Επί εποχής του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού (6ος αιώνας) ο ναός αυτός ανακαινίσθηκε με τροποποιήσεις των παλαιοχριστιανικών τμημάτων και ανακατασκευές κατά τις οποίες αφαιρούμενη η παλαιά σκεπή προ- στέθηκε τρούλος με ημιθόλια. Κατά την παράδοση τις μετατροπές αυτές έκανε μαθητής του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφιάς που ξεπέρασε στη τέχνη και τον δάσκαλό του.
Τελικά με τις διάφορες μετατροπές και προσθήκες το κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής, αναδείχθηκε σ ́ ένα σύμμεικτο αρχιτε κτόνημα με παλαιοχριστιανικά, βυ- ζαντινά ακόμα και μεταβυζαντινά στοιχεία αρχιτεκτονικής, που προστέθηκαν κατά καιρούς και που απο- τελούν μια ιδανική περίπτωση μελέτης.
Το όλο κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής Πάρου περιλαμ- βάνει τον κυρίως ναό της Παναγίας με τα εσωτερικά του παρεκκλήσια των Αγίων Αναργύρων, του Αγίου Φιλίππου και της Οσίας Θεοκτίστης, (που έζησε και κοιμήθηκε στον ναό της Καταπολιανής τον 9ο αιώνα), και εκτός του ναού, τη Βασιλική του Αγίου Νικολάου, τον ναό της Αγίας Θεοδοσίας, το παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, το Βαπτιστήριο που
αποτελεί ιδιαίτερο χώρο, καθώς και τα γύρω κελιά τα οποία ως οχυρω- ματικό έργο προστάτευαν τον όλο συγκρότημα.
Διερχόμενος σήμερα ο επισκέπτης – προσκυνητής την μεγάλη κεντρική σιδερένια πύλη του συγκροτήματος βρίσκεται στο αίθριο απ ́ όπου η θέα της πρόσοψης του κυρίως ναού με τη μεγάλη διώροφη τρίλοβη πύλη και το επάνω από αυτήν αέτωμα πραγματικά εντυπωσιάζει. Στο αίθριο αυτό βρίσκονται λίγες κολώνες και διάφορα μάρμαρα της βάσης της άλλοτε υπάρχουσας εκεί “φιάλης των καθαρμών” όπου οι πιστοί έπλεναν συμβολικά τα χέρια τους πριν εισέλθουν στον ναό.
Ο Κύριος ναός της Παναγίας είναι ευρύχωρος στο κέντρο του με λίγους κίονες και μάρμαρα αλλά με πολλές παραστάδες. Ο τρούλος είναι σχετικά μικρός, ο οποίος επιστέφει σε χαμηλό οκτάγωνο πυργωτό αρχιτεκτόνημα που ουδεμία όμως σχέση έχει με εκείνο το κυκλοτερές της Αγίας Σοφίας. Παρ’ όλα αυτά τόσο το μέγεθος και η λιτότητα, όσο και η εσωτερική ενότητα και η αρχαιοπρέπειά του συναρπάζουν. Στα δύο από τα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα του θόλου φέρονται παραστάσεις των εξαπτέρυγων Σεραφείμ όπως έχουν αγιο- γραφηθεί και στην Αγία Σοφιά.
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019