Σπυρίδων Μαρινάτος: Ένας πρωτοπόρος αρχαιολόγος στην Κρήτη του μεσοπολέμου

(Αναδημοσίευση από το περιοδικο της Αρχαιολογικης Εταιρειας Μεντωρ, 28, Απρίλιος 2015, σελ. 79- 100)

 

 

Η σύμπλευση του Σπυρίδωνα Μαρινάτου με τα αυταρχικά
καθεστώτα της νεώτερης ιστορίας της χώρας (1936, 1967)
έχουν σε μεγάλο βαθμό οδηγήσει σε άδικες, αφοριστικές

συχνά, διατυπώσεις εις βάρος του. Για τους απροκατάλη-
πτους ερευνητές, ωστόσο, ο Μαρινάτος υπήρξε πολυσχιδής

και πληθωρική προσωπικότητα με εντυπωσιακό έργο και

πολύπλευρη προσφορά στους σταθμούς της πλούσιας στα-
διοδρομίας του.

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να φωτίσει την πρώτη
περίοδο της υπηρεσιακής δράσης του Μαρινάτου, η οποία
αφιερώθηκε στην Κρήτη και διήρκεσε δεκατρία ολόκληρα

χρόνια. Δεν θα συζητηθεί καθόλου εδώ το καθαρά αρχαιολο-
γικό έργο του, που είναι άλλωστε επαρκώς γνωστό από την

εξέχουσα θέση του στη σχετική βιβλιογραφία. Κύριο βάρος
θα δοθεί στον ποικίλο κοινωνικό, πνευματικό και ευρύτερα

πολιτιστικό –ουδέποτε πάντως πολιτικό–, ρόλο που διαδρα-
μάτισε ο Μαρινάτος, ως επίλεκτο μέλος της Μεσοπολεμικής

κοινωνίας της Κρήτης, με διάθεση συχνά προοδευτική και
ανανεωτική.
Η υπηρεσιακή σταδιοδρομία του Μαρινάτου στην Κρήτη
ξεκίνησε το 1925, μετά τις σπουδές του στην Αθήνα και έπειτα
από μία εξαετή προϋπηρεσία Επιμελητή Αρχαιοτήτων στο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου διορίστηκε τον Ιούνιο
του 19192. Στην Κρήτη είχαν ήδη συμπληρωθεί σαράντα ένα

χρόνια επίσημου αρχαιολογικού βίου, αν υπολογιστεί η δεκα-
εξαετής δράση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου, μαζί

με τα δεκατέσσερα χρόνια της αυτόνομης Κρητικής πολι-
τείας, και βέβαια, τα έντεκα χρόνια της συμπόρευσης των αρ-
χαιολογικών πραγμάτων Κρήτης και Ελλάδας, έπειτα από την

Ένωση του 19133. Σχεδόν μισός αιώνας δηλαδή κρητικής αρ-
χαιολογίας, ο οποίος σημαδεύτηκε από τις πληθωρικές προ-

σωπικότητες των δύο Ελλήνων πρωταγωνιστών της. Καταρ-
χήν του ιατρού Ιωσήφ χατζιδάκι, που έστρεψε καθοριστικά

τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο στην «εξασφάλισιν των εν Κρή-
τη Αρχαιοτήτων», και έπειτα του Στέφανου Ξανθουδίδη, του

τελευταίου γραμματέα του Συλλόγου, οι οποίοι τοποθετήθη-
καν και ως πρώτοι Έφοροι Αρχαιοτήτων στις δύο Αρχαιολογι-
κές περιφέρειες της Κρητικής πολιτείας4, και οι οποίοι,

βέβαια, διατηρήθηκαν στις θέσεις τους μετά την Ένωση5 [1].
Δύο Αρχαιολογικές περιφέρειες υπήρχαν στην Κρήτη και
το 1925: Η 9η περιφέρεια για τον έλεγχο της Κνωσού και τη
Διοίκηση του Μουσείου Ηρακλείου, και η 10η περιφέρεια
με ευθύνη σε ολόκληρη την υπόλοιπη Κρήτη. Έφορος και

των δύο περιφερειών ήταν όμως, από το 1922, ο Ξανθουδί-
δης, όταν αποχώρησε ο χατζιδάκις, έπειτα από σχεδόν

σαράντα χρόνια κυρίαρχης παρουσίας, σε ηλικία 74 ετών6.
Τότε έφτασε ο Μαρινάτος στο Ηράκλειο, ως Έφορος με

βαθμό β ́ για να αναλάβει τη διοίκηση της 10ης Αρχαιολογι-
κής περιφέρειας Κρήτης. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του

Ξανθουδίδη, το 1928, κι έπειτα από τη μεσολάβηση των διε-
τών σχεδόν σπουδών του στη Γερμανία, που ολοκληρώθηκαν

στο τέλος του επόμενου έτους, ο Μαρινάτος ανέλαβε και τις
δύο περιφέρειες, προαγόμενος σε Έφορο Αρχαιοτήτων
Κρήτης και Διευθυντή του Μουσείου Ηρακλείου. Από τότε θα
πρωταγωνιστήσει στα αρχαιολογικά πράγματα ολόκληρης
της Κρήτης, σχεδόν μέχρι το 1938, που παραιτήθηκε από
Έφορος, για να αφοσιωθεί στα καθήκοντα του Διευθυντή
Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων, όπου είχε προαχθεί
από τον προηγούμενο χρόνο7 [2].

Κατά τη θητεία του στην Κρήτη, βασικός στόχος του Μαρι-
νάτου υπήρξε η ανάπτυξη εκπαιδευτικού ρόλου προς όφελος

της τοπικής κοινωνίας. Ήδη λοιπόν από τον Γενάρη του 1926
θα δημοσιεύσει σε σειρά άρθρων εκτενέστατη μελέτη με τον
τίτλο «Αρχαίος Κρητικός Πολιτισμός», που, αν και προόριζε για
αθηναϊκή εφημερίδα, έκρινε τελικά πιο σκόπιμη τη δημοσί-
ευσή της στον κρητικό Τύπο. Εκτός όμως από τη συχνή

αρθρογραφία, που, άλλωστε, είχαν καθιερώσει ο χατζιδάκης
και κυρίως, ο πολυγραφότατος Ξανθουδίδης, ο νέος Έφορος

θα εισαγάγει την καινοτομία των ανοικτών στο κοινό αρχαιο-
λογικών διαλέξεων και των ελεύθερων ξεναγήσεων. Με τον

τρόπο αυτόν θα οριοθετήσει βέβαια τον ρόλο του στα πνευ-
ματικά πράγματα του τόπου, ζώντος ακόμη τότε του Ξανθου-
δίδη, αλλά και θα κάνει πράξη τη σταθερή θέση του ότι «η

επιστήμη που δεν εκλαϊκεύεται είναι ως να μην υπάρχει»9.

Καθιερώνει έτσι την επικοινωνία του με την τοπική κοινω-
νία, την οποία θα κρατά ενήμερη, όχι μόνο για τα αρχαιολο-
γικά, αλλά και για τα ποικίλα σημαντικά ζητήματα που συνδέ-
ονται με την ιστορία και τον πολιτισμό της Κρήτης10. Ενίοτε

και σε ιδιαίτερες περιπτώσεις θα δώσει και συνεντεύξεις στον
τοπικό Τύπο11. Επιθυμία του άλλωστε είναι να προστατεύσει
το αναγνωστικό κοινό από την κακή πρακτική μερίδας του

Τύπου, που, όπως θα πει, μετέφραζε «απ’ έξω άρθρα τυχο-
διωκτικά πλήρη προχειρολογίας και κολοσσιαίων σφαλμάτων

(έν άρθρον μάλιστα περί των Κρητικών, αρχαιοτήτων», θα

επισημάνει, «ήτο αυτόχρημα εξωφρενικόν)»12. Είναι προφα-
νής η σημασία της τακτικής αυτής αρθρογραφίας σε μια

εποχή που και η ίδια η εικόνα του μινωικού πολιτισμού δεν
έχει ακόμη στοιχειωδώς αποσαφηνιστεί, μεταβαλλόμενη
καθημερινά από τις νέες ανακαλύψεις και τις δημοσιεύσεις.

Με μεγαλύτερη συχνότητα αρθρογραφεί και στον Αθη-
ναϊκό Τύπο, κυρίως στο «Ελεύθερο Βήμα», σε μία καταφανή

προσπάθεια να μην αποκοπεί από την πρωτεύουσα. Εδώ
μάλιστα θα αναπτύξει το εύρος των επιστημονικών του
ενδιαφερόντων, δημοσιεύοντας θέματα όχι μόνο για τον
μινωικό πολιτισμό, αλλά και την Κλασική Ελλάδα13, τους
ρωμαϊκούς χρόνους14, και τους ανατολικούς πολιτισμούς15.

πολυάριθμες στο Ηράκλειο είναι και οι ανοικτές αρχαιο-
λογικές διαλέξεις «με προβολήν φωτεινών εικόνων», οι οποίες

ενίοτε θα ακολουθήσουν και εβδομαδιαία ακόμη συχνό-
τητα16. Η μεγάλη μάλιστα προσέλευση του κοινού θα επιβά-
λει την αναζήτηση μεγαλύτερης αίθουσας για τις διαλέξεις
αυτές, που από το Μουσείο αρχικά, θα μεταφερθούν στο
ευρύτερο κινηματοθέατρον «Απόλλων», όπως θα γράψει με
ικανοποίηση μια τοπική εφημερίδα17. Μία εικόνα του ύφους
αλλά και της απήχησης αυτών των διαλέξεων αποκτούμε από

το εύγλωττο σχόλιο μιας αθηναϊκής αυτή τη φορά εφημερί-
δας: «(…)Είναι από τις διαλέξεις – μαθήματα που κεντούν την

περιέργεια, σκλαβώνουν τον ακροατή, τον μεταφέρουν στους

μινωικούς χρόνους, του ανυψώνουν την φαντασία, τον γοη-
τεύουν. (…) Ο κ. Μαρινάτος έχει το χάρισμα του απλού

λόγου, κατέχει το θέμα του γιατί το έχει ζήση με βαθειά πίστι
και με θερμό ενθουσιασμό και δεν κουράζεται να εξηγεί
κάθε λεπτομέρεια του μεγάλου κρητικού πολιτισμού που
έχει προκαλέσει το παγκόσμιο ενδιαφέρον»18.
Το ίδιο διάστημα δεν έλειψαν οι ανοικτές ξεναγήσεις στο
Μουσείο Ηρακλείου και στους αρχαιολογικούς χώρους19 [3].
Επιτελούσε με αυτόν τον τρόπο, όπως πίστευε, ένα από τα
κύρια καθήκοντά του, που ήταν η εξοικείωση του κοινού με
την αρχαιότητα, ως αναπόσπαστου τμήματος της ιστορίας

του τόπου. Με το ίδιο σκεπτικό, άλλωστε, θα ιδρύσει, στα-
διακά, τις αρχαιολογικές συλλογές Ιεράπετρας, Σητείας και

Νεάπολης λασιθίου που λειτουργούν μέχρι σήμερα. Επε-
δίωκε μάλιστα την ίδρυσή τους μέσα σε σχολεία, ώστε τα

εκθέματα να χρησιμοποιούνται «ως εποπτικόν μέσον διδα-
σκαλίας εις τους μαθητάς»20.

Από τη συναίσθηση του ίδιου καθήκοντος, ή και από

πραγματικό ενδιαφέρον για την ιστορία του τόπου που υπη-
ρετούσε, θα δώσει μεγάλο βάρος και στην ανάδειξη της ιστο-
ρίας της Κρήτης, ακόμη και εκείνης των πιο όψιμων χρόνων.

πολυάριθμα είναι τα άρθρα του στον Τύπο, για θέματα σύγ-
χρονης κρητικής ιστορίας και άλλα ζητήματα κρητικού

ενδιαφέροντος, του πεδίου δηλαδή που αργότερα ονομά-
στηκε Κρητολογία21. Ο ρόλος αυτός θα κορυφωθεί με τη

συμμετοχή του στην τοπική επιτροπή του πανελλήνιου Εορ-
τασμού της Εκατονταετηρίδας από την απελευθέρωση του

ελληνικού έθνους, το 1930, όπου πρωτοστάτησε στη διοργά-
νωση των επετειακών εκδηλώσεων, με την ίδρυση προσωρι-
νής έκθεσης κειμηλίων των Κρητικών Επαναστάσεων στο

Μουσείο, και την πρόταση της κατασκευής του νεο-μινωικού
ρυθμού Ηρώου που χτίστηκε στο Ηράκλειο22.

Μία από τις άγνωστες συμβολές του Μαρινάτου, ενδει-
κτική όμως της πρωτοποριακής σκέψης του, είναι η προ-
τροπή του προς τον 83χρονο τότε Ιωσήφ χατζιδάκη, να

καταγράψει την ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην
Κρήτη. Ας ληφθεί υπόψη ότι Η ιστορία του Κρητικού Μουσείου
και των αρχαιολογικών ερευνών εν Κρήτη, του χατζιδάκη, που
εκδόθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία, με πρόταση του

Μαρινάτου, ως άξια να «καταλάβῃ σπουδαία θέση ἐν τῇ ἱστο-
ρίᾳ τῆς ἀρχαιολογίας ἐν Ἑλλάδι», αποτελεί ακόμη και

σήμερα την κυριότερη ιστορική πηγή για την πρώτη πεντη-
κονταετία της Κρητικής Αρχαιολογίας23.

πρωτοπόρος, όμως, θα αναδειχτεί συνολικά στην άσκηση
των καθηκόντων του στην Κρήτη. Εκπλήσσει, θετικά, για
παράδειγμα η ευαισθησία του για τα μεσαιωνικά και τα μου-
σουλμανικά μνημεία, σε μια εποχή που οι πολιτικές προστα-
σίας τους δεν ήταν καθόλου αυτονόητες. Στη διάρκεια της

θητείας του θα αγωνιστεί για τη διάσωση μουσουλμανικών
κτισμάτων της Κρήτης, και αργότερα, κατά τον σχεδιασμό
του νέου Μουσείου Ηρακλείου θα προβλέψει ειδική έκθεση
για τις μεσαιωνικές και «τουρκικές αρχαιότητες»24. Ήδη από

το 1927 έχει άλλωστε διατυπώσει μία ιδιαιτέρως προοδευ-
τική άποψη για την οικουμενικότητα των μνημείων του πολι-
τισμού, σε εισήγησή του για την προστασία των μουσουλμα-
νικών τζαμιών χανίων και Ρεθύμνου. «Ο ψύχραιμος και ευαί-
σθητος παρατηρητής ή μελετητής», έγραφε προς το υπουρ-
γείο του, «οφείλει να στέκεται μετά του αυτού σεβασμού

εμπρός σε κάθε λείψανον του πολιτισμού, αδιάφορον ποίου,
καθώς και εμπρός σε κάθε έργον της ανθρωπότητος. Όταν
επιτρέπομεν, από αδιαφορίαν ή αποστροφήν τινά εξ αυτών

να καταστρέφονται, τότε βεβαίως δε δυνάμεθα να αποκαλού-
μεν άλλους βαρβάρους, όταν και εκείνοι καταστρέφουν τα

μνημεία της ελληνικής ιστορίας και τέχνης»25.
Μεγαλύτερη ακόμη φροντίδα θα επιδείξει για τα βενετικά
μνημεία, και ιδίως τη βενετική οχύρωση του Ηρακλείου, της
οποίας η κατεδάφιση αποτελούσε σχεδόν καθολικό αίτημα
της εποχής του. Ο Μαρινάτος θα κάνει λόγο για λυσσαλέο
αγώνα κατά των τειχών, και οικοπεδοφαγική βουλιμία

κάποιων που αντιμετωπίζουν τα τείχη «ως αδέσποτον περιου-
σίαν»26.

Σε μία από τις πρώιμες αναφορές του προς το υπουργείο
(1927), που ίσως αποτελεί το πρώτο έγγραφο της κρητικής

αρχαιολογικής υπηρεσίας για τα Ενετικά τείχη του Ηρα-
κλείου, θα διατρανώσει τις απροσδόκητες για την εποχή από-
ψεις του: «Μανθάνω εξωδίκως», θα γράψει, «ότι τελευταίως

καταβάλλονται ενέργειες πολιτικής φύσεως προς κατεδάφισιν

των ενετικών τειχών του Ηρακλείου. Έχω την τιμήν να επι-
στήσω εντόνως την υμετέραν προσοχήν επί του γεγονότος ότι

τα τείχη ταύτα είναι το μνημειωδέστερον οχυρωματικόν έργον
της Ανατολής, γενόμενον υπό του μεγαλυτέρου μηχανικού του
16ου αιώνος, Σαν Μικέλε. υπό τα τείχη ταύτα διεδραματίστη-
καν αληθείς γιγαντομαχίαι, πρόκειται δε περί μνημείου, όπου

ανεμέτρησαν τας δυνάμεις των η Ευρώπη και η πανίσχυρος
τότε Τουρκία. Δεν έχομεν εν Ελλάδι άλλο έργον αναλόγου
ιστορικής αξίας και μνημειώδους εμφανίσεως, ο δε μελετών

την ιστορίαν εκείνης της εποχής καταλαμβάνεται υπό πραγ-
ματικού θαυμασμού προς το υπέροχον έργον. Εάν σήμερον

είναι παραμελημένον και άγνωστον δεν θα βραδύνει η εποχή

κατά την οποίαν θα τύχει της δεούσης εκτιμήσεως και προσο-
χής. Θα υπερηφανεύονται δε εκείνοι που ζητούν σήμερον την

καταστροφήν του. Εγώ μέχρι σήμερον δεν κατόρθωσα να
εννοήσω ποια ζωτικά συμφέροντα της πόλεως παραβλάπτει,

εκτός ατομικών τινών. Συνηγορώ θερμότατα όπως τα τείχη μεί-
νωσιν απολύτως ανέπαφα. Έπαθον ήδη αρκούντως!»27

Θα απαιτηθούν πάντως επτά επιπλέον χρόνια προσπα-
θειών και δεκάδες παρόμοια έγγραφα προς το αρμόδιο

υπουργείο, μέχρι, εν μέσω αντιδράσεων μερίδας του αντιβε-
νιζελικού Τύπου28, να επιτύχει τελικά ο Μαρινάτος την ορι-
στική και αμετάκλητη κήρυξη των τειχών, που τα διέσωσε

έως σήμερα29. Το ίδιο διάστημα θα επιτευχθεί και η κήρυξη
του μεσαιωνικού φρουρίου της Ιεράπετρας (Καλές)30.

Δεν έλειψαν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ο Μαρινά-
τος θα εμπλακεί σε ζητήματα, καθόλου σχετικά με τις δικές

του αρμοδιότητες, υποκινούμενος όμως από την οξυμμένη
ευαισθησία του, αλλά και την εγνωσμένη πλέον οξύνοιά του,
που του επέτρεπε να διαβλέπει τα πράγματα πριν από τους

άλλους. Τέτοια περίπτωση αποτελεί μία πρωτοβουλία πρώι-
μης οικολογικής ευαισθησίας, με στόχο τη διάσωση του περί-
φημου σήμερα φοινικοδάσους του Βάι, στη Σητεία. Ανακα-
λύπτοντάς το τυχαία σε μία εξόρμηση θα γράψει προς το

υφυπουργείο Τουρισμού, για να επιστήσει την προσοχή των

αρμοδίων αρχών: «(…) προτείνω όπως συστήσητε την προ-
φύλαξίν του από μελλούσης τυχόν καταστροφής (…), καθό-
σον αποτελεί μοναδικόν βοτανικόν φαινόμενον, πιθανώς

μοναδικόν εν Ευρώπη»31.

Το πεδίο πάντως που ο Μαρινάτος θα επιδείξει περισσό-
τερο την καινοτόμο ιδιοσυγκρασία του είναι ο εκσυγχρονι-
σμός της υπηρεσίας του, και του Μουσείου Ηρακλείου. Πολύ

πρώιμα θα οριοθετήσει και τις σχέσεις της τοπικής υπηρε-
σίας με τις ξένες Αρχαιολογικές Σχολές, και ιδίως τη Βρετα-
νική, με την οποία δημιουργούνταν οι περισσότερες τριβές.

Φαίνεται πως αποτελούσε συνήθη πρακτική η ανεξέλεγκτη

δραστηριότητα των Σχολών στην Κρήτη, οι οποίες απολαμ-
βάνοντας μιας ιδιότυπης αυτοτέλειας, –που ήταν ίσως κατά-
λοιπο παράδοσης διαμορφωμένης από τα χρόνια του Φιλεκ-
παιδευτικού Συλλόγου–, λειτουργούσαν ως κυρίαρχες στις

περιοχές των ερευνών τους32. Η νοοτροπία αυτή, που είχε

δημιουργήσει προβλήματα και στον Ξανθουδίδη παλαι-
ότερα33, δεν μπορούσε να γίνει ανεκτή από τον Μαρινάτο.

λίγους μόλις μήνες μετά την ανάληψη της ευθύνης της Κνω-
σού θα επιχειρήσει να σταματήσει ανασκαφή του Έβανς,

στην Κνωσό, για την οποία δεν υπήρχε ενημέρωση της υπη-
ρεσίας του34. «Λυπούμαι», θα του γράψει, «ότι έλαχε εις εμέ ο

κλήρος να εφαρμόσω ότι οι προκάτοχοί μου είχαν αμελήσει
αλλά (…) οφείλω να επιβλέπω την τήρησιν των νόμων της

πατρίδος μου». Ένα χρόνο μετά, σοβαρότατες τριβές θα προ-
κληθούν πάλι, όταν νεαρή αρχαιολόγος της Σχολής «θα συλ-
ληφθεί» να μελετάει αρχαία που παρακρατούσαν ιδιώτες35.

Και τρίτο περιστατικό θα προκληθεί δύο χρόνια αργότερα
όταν ο Διευθυντής της Σχολής Humpfry Payne θα επικρίνει
τον Μαρινάτο για την ανασκαφή τάφων κοντά στην Κνωσό.

Ο Μαρινάτος θα απαντήσει άμεσα με μια μακροσκελή επι-
στολή, η οποία, περιλαμβάνοντας τις απόψεις του για τη

δικαιοδοσία των Σχολών, αποτελεί, ταυτόχρονα, διακήρυξη
εθνικής αλλά και ατομικής αξιοπρέπειας:
«Σεις δηλαδή έχετε την ιδέαν ότι προνόμιον μιας σχολής
σημαίνει να μη δύναται ο Έφορος να πατήση καν στην
περιοχήν Σας. Εγώ πάλιν έχω την αντίληψιν ότι προνόμιον
σημαίνει να μη δώσωμεν και εις ξένους αρχαιολόγους άλλους
το δικαίωμα να σκάψουν εις την περιοχήν Σας. Ουδείς νόμος

ορίζει ότι και οι Έλληνες αρχαιολόγοι οφείλουν να μην ερευ-
νούν εις την σχετικήν ζώνην των προνομίων. Και τούτο μεν το

ακολουθούν βέβαια οι Έλληνες αρχαιολόγοι αλλά μόνον εξ
αβρότητος. (…) Είναι αυτόχρημα άνω ποταμών, να έχουν την
γνώμην αι ξέναι σχολαί ότι δεν δικαιούμεθα να επέμβωμεν
ούτε και όταν παρουσιάζονται τυχαία ευρήματα, τα οποία
καθήκον μας είναι να σώζωμεν από της καταστροφής. (…)
» Οι έλληνες κάμνομεν, ως νομίζω, ό,τι ημπορούμεν δια
να ευχαριστήσωμεν τους ξένους μας. Εγώ όταν ήμην εις την
Ευρώπην (εις την Αγγλίαν δεν επήγα ακόμη) δεν είδα καμίαν
ιδιαιτέραν ευκολίαν από τους συναδέλφους (…). Βεβαίως
ημείς είμεθα ένας πτωχός και αδύνατος λαός, δι’ αυτό δε
πρέπει να καταπίνωμεν πολλάς πικρίας. Εν τούτοις αν αυτό
συμβαίνη κατά κανόνα σχεδόν εις την πολιτικήν, πιστεύω ότι

δεν έχει θέσιν μέσα εις την επιστήμην, όπου όλοι μας αποτε-
λούμεν μίαν μεγάλην οικογένειαν εργαζομένην διά τα αυτά

ιδανικά»36.
Μετά από όλα αυτά εντυπωσιάζει η διαπίστωση ότι δεν
επηρεάστηκε σοβαρά η σχέση του με τον Έβανς, ο οποίος

υπήρξε για τον Μαρινάτο σημαντικός υποστηρικτής στο διε-
θνές επιστημονικό περιβάλλον37.

Τα ίδια χρόνια ο Μαρινάτος θα επιδιώξει την αναδιοργά-
νωση της υπηρεσίας του, με προτεραιότητα στη βελτίωση του

αρχαιολογικού ελέγχου, και την πάταξη της αρχαιοκαπηλίας.

Με ενέργειές του θα εξασφαλιστούν εγκύκλιοι του υπουρ-
γείου με τις οποίες επαγγελματικοί κλάδοι, όπως δάσκαλοι,

αγροφύλακες και τελωνιακοί υπάλληλοι, συστρατεύονταν στο
ελεγκτικό έργο της Αρχαιολογικής υπηρεσίας38.

Σημαντικές όμως υπήρξαν και οι προσπάθειες εκσυγχρο-
νισμού του Μουσείου Ηρακλείου39, του οποίου θα βελτιώσει

τις εργαστηριακές υποδομές40, ενώ ταυτόχρονα θα φροντίσει
για την ηλεκτροδότησή του41 και την απόκτηση τηλεφωνικής
σύνδεσης, όπως και οι κύριοι αρχαιολογικοί χώροι42. Αντί-
στοιχη μέριμνα θα επιδείξει και για τις μουσειακές συλλογές

των Χανίων και του Ρεθύμνου.

Τον Απρίλιο του 1929 ο Μαρινάτος είχε αναλάβει τη διεύ-
θυνση μιας υπηρεσίας που μετά τον θάνατο του Ξανθουδίδη

είχε μείνει ουσιαστικά χωρίς Έφορο για επτά μήνες43. Όπως

θα επισημάνει ο ίδιος παρέλαβε το Μουσείο «σε έκρυθμον

από πάσης απόψεως κατάστασιν»44. Μπορούμε να φαντα-
στούμε την απόγνωση του Μαρινάτου που αυτοπροσδιοριζό-
ταν ως «φίλος της ευταξίας και της πειθαρχίας μέχρι ψυχώ-
σεως»45. Μόλις είχε φτάσει άλλωστε από την Ευρώπη, όπου

για τρία εξάμηνα είχε εγκατασταθεί για σπουδές, στην οποία
εντυπωσιάστηκε για πολλά πράγματα, μεταξύ άλλων και για
την «πειθαρχίαν» των ευρωπαϊκών Μουσείων46.

Σε αυτό το πλαίσιο θα βελτιώσει το ωράριο των επισκε-
πτών του Μουσείου Ηρακλείου, προκειμένου αυτό να εξυπη-
ρετεί τις αυξανόμενες ανάγκες και να μη χρειάζονται παρεκ-
κλίσεις, πέρα από έκτακτες περιπτώσεις. Μέχρι τότε το Μου-
σείο άνοιγε και κατά τις εξαιρέσιμες ημέρες, ακόμη και για

έναν ή δύο επισκέπτες, αρκεί ο εκάστοτε τουριστικός επιχει-
ρηματίας να διέθετε πρόσβαση στις τοπικές αρχές! Για τις

αλλαγές αυτές ο Μαρινάτος θα δεχτεί ακόμη και πολιτικές
πιέσεις από την Αθήνα, αλλά θα κρατήσει αμετακίνητη
στάση.

«Διαρκούσης της εν Ευρώπη παραμονής μου», θα γράψει
προς το υπουργείο, «ουδέποτε είδον εκεί να παραβαίνωσι τα
μουσεία τους κανονισμούς των, έστω και δια σπουδαίας
αφορμάς. Το εναντίον εγείρει αντί της ευγνωμοσύνης την
περιφρόνησιν των ξένων, οίτινες βλέποντες δέκα – δώδεκα
άτομα, το προσωπικό του μουσείου να απασχολείται πέραν
των καθηκόντων του μετά τόσης ευκολίας, σχηματίζουσι την
εντύπωσιν ότι είμεθα χώρα άνευ καθεστώτων»47.
Η μεγαλύτερη πάντως προσφορά του Μαρινάτου στην
Κρήτη υπήρξε η ανέγερση του νέου Μουσείου Ηρακλείου,
που στην εποχή του αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα

μουσειακά κτήρια του κόσμου48. Το νέο μουσείο, που σχε-
διάστηκε από τον Πάτροκλο Καραντινό, αντικατέστησε το

χτισμένο στην ίδια θέση Μουσείο της Κρητικής πολιτείας,
που ήταν ετοιμόρροπο μετά από τους σεισμούς του 1926 του
1930 και του 1935 [4-5]. Η ανέγερσή του υπήρξε όραμα του
Μαρινάτου ήδη από το 1930 και η ολοκλήρωσή του ήταν
αποτέλεσμα των προσωπικών του μόχθων ενάντια σε μία
καχύποπτη μερίδα της τοπικής κοινής γνώμης, αλλά και ένα

δύσκαμπτο υπουργείο, που χρειάστηκε πέντε χρόνια απε-
γνωσμένων εκκλήσεων μέχρι να πειστεί να εγκαταλείψει τις

διαδοχικές, πολυδάπανες και τελικά μάταιες επισκευές του

παλιού μουσείου. Χάρη στον Μαρινάτο η αλλαγή της δεκαε-
τίας βρήκε ευτυχώς την Κρήτη με ένα νέο αντισεισμικό Μου-
σείο, το οποίο, όταν θα ξεσπάσει ο Μεγάλος πόλεμος θα

αντέξει χωρίς σημαντικές απώλειες στους τέσσερεις μεγά-
λους βομβαρδισμούς που έπληξαν την πόλη και το ίδιο το

μουσειακό συγκρότημα49.
Εκτός όμως από το μείζον θέμα της ασφάλειας των
αρχαίων, ο διορατικός Έφορος έβλεπε στο νέο Μουσείο

Ηρακλείου όλες τις προϋποθέσεις της σύνδεσης της ελληνι-
κής αρχαιολογίας με την ανάπτυξη του τουρισμού, που ξεκι-
νούσε εκείνα τα χρόνια στην Ελλάδα. Γι’ αυτόν το Μουσείο

Ηρακλείου ήταν άλλωστε «και υπηρεσία τουρισμού, και κέν-
τρον προπαγάνδας, και αιτία φιλοξενίας και εν σμικρώ εν

υπουργείον Εξωτερικών»50.

Ήδη από το 1928 που βρισκόταν στη Γερμανία είχε

εκφράσει στον αθηναϊκό Τύπο τις απόψεις του για τη σύν-
δεση της ανάπτυξης του τουρισμού με την αρχαιολογία, την

οποία χαρακτήριζε ως «κολοσσιαίον κεφάλαιον, το οποίον
παραμένει νεκρόν»51. Η άποψή του αυτή, και η πεποίθηση

του ότι οι αρχαιολόγοι μπορούν να αποτελέσουν σημαντι-
κούς «παράγοντες τουρισμού»52, ερμηνεύει και τη συμμε-
τοχή του στην τοπική Επιτροπή Τουρισμού, –παράρτημα

του νεοσύστατου τότε (ΕΟΤ)–53, από όπου θα εισηγηθεί πρα-
κτικές και καινοτόμες ιδέες, όπως η ανάπτυξη του προσκυνη-
ματικού τουρισμού στην Κρήτη54. Έτσι, πολύ πριν από την

ανέγερση του νέου Μουσείου Ηρακλείου, που δρομολογή-
θηκε στα τέλη της θητείας του στην Κρήτη, ο Μαρινάτος θα

επιδιώξει να καταστήσει το υπάρχον Μουσείο δελεαστικό-
τερο, έχοντας πάντα κατά νου την αυστηρή κρίση των κοσμο-
πολιτών ξένων επισκεπτών του55. πολύ πρώιμα (1929) είχε

άλλωστε προβλέψει τη θεαματική αύξηση του τουρισμού για
5 πρόπλασμα του νέου Μουσείου Ηρακλείου, όπως σχεδιάστηκε με
τα επόμενα χρόνια, παρατηρώντας τον κατ’ έτος διπλασια-
σμό τον ξένων επισκεπτών στο Μουσείο που διηύθυνε56.

Τις ίδιες απόψεις θα αναπτύξει σε εκτενή άρθρα στον

αθηναϊκό Τύπο, όπου θα επισημάνει τις ελλείψεις των ελλη-
νικών μουσείων, τα οποία θεωρεί «καθ’ υπερβολήν δύσπεπτα

για τους κοινούς επισκέπτας» αλλά και «αποθήκας πολύτι-
μων αντικειμένων»57. Στις προτάσεις του θα περιλάβει τον

εμπλουτισμό των μουσείων με ενημερωτικά φυλλάδια και

κυρίως, με αναπαραστάσεις, που θα συμβάλουν στην κατα-
νόηση των επισκεπτών, φέρνοντας ως παράδειγμα τη Γερμα-
νία, όπου κατά τη γνώμη του κατασκευάζουν «με μεθοδικήν

εργασίαν μουσεία (ακόμη) και χωρίς να έχουν αρχαία»58. Τις
ίδιες προτάσεις, ειδικά για το Μουσείο Ηρακλείου, είχε
βέβαια προηγουμένως απευθύνει στο υπουργείο, χωρίς όμως

ανταπόκριση, λόγω της συνηθισμένης οικονομικής στενότη-
τας59.

Ενδεικτική των απόψεών του για τη σύνδεση Αρχαιολο-
γίας και Τουρισμού είναι η πρότασή του για τη διαμόρφωση

ειδικής αίθουσας του Μουσείου, για την προβολή των αξιοθε-
άτων της Κρήτης. «Η αίθουσα αύτη», έγραφε, «εφοδιαζο-
μένη δια καταλλήλων συσκευών, θέλει παρέχει (…) συλλογήν

των αξιολογότερων τοπίων της Κρήτης, των καλυτέρων αμπε-
λώνων, και ελαιώνων, των αξιοπεριέργων φαινομένων της

νήσου και γενικώς παντός δυναμένου να εφελκύσει την προ-
σοχήν του ξένου, όστις πολλάκις έρχεται ενταύθα διψών διά

τας αυτάς εντυπώσεις αλλά μη έχων σχετικόν βοήθημα όπως
καθοδηγηθή»60.

Εκείνα τα χρόνια θα ξεκινήσει και η δημιουργία των πρώ-
των τουριστικών υποδομών. Μαζί με την ανέγερση αξιοπρε-
πών φυλακίων στους αρχαιολογικούς χώρους ο Μαρινάτος

θα προτείνει την κατασκευή κρατικών τουριστικών ξενώνων
στους πιο απομακρυσμένους από αυτούς, και θα χτιστεί
άμεσα ο Ξενώνας στη Φαιστό61. Τα ίδια χρόνια θα επιβληθεί
εισιτήριο στους επισκέπτες της Κνωσού έπειτα από εισήγησή
του, στην οποία θα υποστηρίξει με πολλά παραδείγματα από
την Ευρώπη, ότι «αλλαχού τίποτε δεν παρέχεται δωρεάν»62.
Τότε θα θεσμοθετηθεί και ο κλάδος των Εξηγητών, των ξενα-
γών δηλαδή, στην επιμόρφωση των οποίων θα συμμετάσχει

και ο Μαρινάτος, ο οποίος δίδαξε τόσο στο Ηράκλειο όσο
και στην Αθήνα63.
Στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης, ο Μαρινάτος θα
αναμειχθεί και σε ζητήματα που υπερέβαιναν τα όρια της
δικαιοδοσίας του, όπως για παράδειγμα η «ευκοσμία της
πόλεως», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε στις αναφορές του
προς τις τοπικές αρχές. Ενδεικτικό είναι και πάλι έγγραφό
του προς την Επιτροπή Τουρισμού, όπου μεταξύ άλλων θα
ζητήσει την απομάκρυνση των αμαξών από την περιοχή του
Μουσείου. «Η κονιορτώδης οχλοβοή» θα επισημάνει, «αλλά
ιδίως η ανυπόφορος οσμή των ούρων και κόπρων των ίππων,
δεν επιτρέπεται πλέον εις την σημερινήν εποχήν να είναι
ενθρονισμένοι εις το κυριώτερον κέντρον της πόλεως. Η
εντύπωσις μεθ’ ης φεύγουν οι ξένοι θα είναι οδυνηρά»64.
Η σκόπιμη παράθεση του παραπάνω αποσπάσματος

καταδεικνύει, με εύγλωττο τρόπο, την αγωνία του Μαρινά-
του για την αποτίμηση της πατρίδας του από τους ξένους.

Και ενισχύει την πεποίθηση, ότι ως καθήκον του ένιωθε τη

συμβολή του στην πρόοδο του τόπου, προκειμένου να γεφυ-
ρωθεί η τεράστια απόσταση που χώριζε τη φτωχή Ελλάδα

από την υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτό ήταν άλλωστε το αίτημα της
εποχής του και της γενιάς του, της περίφημης «γενιάς του
’30», που διψούσε για πρόοδο. Σε μια εποχή μάλιστα που οι
αρχαιολόγοι είχαν ακόμη τότε και άποψη και λόγο και
κυρίως διάθεση προσφοράς στα πνευματικά και πολιτισμικά
πράγματα του τόπου τους. Ο Μαρινάτος διέθετε τα προσόντα
του φωτισμένου λογίου που θα συνέβαλλαν στην επίτευξη
αυτού του στόχου. χωρίς αυτά δεν θα μπορούσε άλλωστε να
ανταποκριθεί –υπηρεσιακά αλλά και κοινωνικά–, σε έναν
τόπο, όπου τα προηγούμενα χρόνια είχαν μεσουρανήσει οι
Έφοροι χατζιδάκις και Ξανθουδίδης, με τους οποίους η
σύγκριση θα ήταν για πολλούς λόγους αναπόφευκτη.
Δεν αναλάμβανε λοιπόν εύκολο ρόλο το 1925 ο άσημος
και μόλις 24 ετών Μαρινάτος, όταν διορίστηκε στην Κρήτη,
όπου οι χατζιδάκις και Ξανθουδίδης, όχι απλώς είχαν αφή-
σει το στίγμα τους, αλλά ταυτίζονταν κυριολεκτικά στη συνεί-
δηση των πάντων με ό,τι είχε σχέση με την κρητική αρχαι-
ολογία. Η καταξίωσή τους εδραζόταν επιπλέον στη μεγάλη

κοινωνική, πνευματική και πολιτιστική προσφορά τους, που

σε συνδυασμό με το πλούσιο πολιτικό παρελθόν δημιουρ-
γούσαν τις προϋποθέσεις ώστε οι δύο παλιοί Έφοροι Αρχαι-
οτήτων να απολαμβάνουν καθολικού και αδιαμφισβήτητου

κύρους. Και οι δύο τους συμπεριλαμβάνονταν μεταξύ των

κορυφαίων πνευματικών ανθρώπων της Κρήτης, ενώ ο Ξαν-
θουδίδης εθεωρείτο ήδη ως ένας μεταξύ των σημαντικότε-
ρων λογίων του ελληνικού έθνους65.

Μελετώντας την εποχή μπορούμε να πούμε ότι στον απαι-
τητικό αυτό ρόλο ο Μαρινάτος ανταποκρίθηκε με επιτυχία.

Η επιτυχία αυτή βασίστηκε αφενός στον σεβασμό της πνευ-
ματικής παράδοσης που είχαν δημιουργήσει οι προκάτοχοί

του και αφ’ ετέρου, στα ιδιαίτερα στοιχεία της δικής του προ-
σωπικότητας, που τον έκαναν να αντιμετωπίζει τα πράγματα

με σύγχρονη αντίληψη και ανανεωτική ορμή, όπως αυτή
προσδιοριζόταν από την προοδευτική του ιδιοσυγκρασία.

Κύριο εφόδιο του Μαρινάτου ήταν η στιβαρή αυτοπεποί-
θηση, αξιοσημείωτα αναπτυγμένη για άνθρωπο ταπεινής

κοινωνικής και οικονομικής τάξης66, η οποία επιπλέον ενι-
σχυόταν από στέρεη παιδεία και επιστημονική θωράκιση

που επεκτεινόταν διαρκώς με νέα διαβάσματα. Καταλυτικά

για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του θα λειτουργή-
σει όμως και η διετής σχεδόν εγκατάστασή του στην Ευρώπη,

στο πλαίσιο των σπουδών του στη Γερμανία, δύο χρόνια μετά
τον διορισμό του στην Κρήτη67. Τη διετία αυτή θα περιέλθει
την Ευρώπη και θα γνωρίσει τον δυτικό τρόπο σκέψης, και τα
άγνωστα ακόμη στην Ελλάδα ευρωπαϊκά επιτεύγματα. Οι
συχνές επικλήσεις στα συμβαίνοντα στην Ευρώπη, που
είδαμε, δεν δείχνουν κάτι άλλο από την έννοια του για την
ευθυγράμμιση της Ελλάδας με την ευρωπαϊκή πρόοδο. Από
την παραμονή του στην Ευρώπη –πρώτα για τις σπουδές του,

και ήδη από το 1934 για διαλέξεις σε διάφορα πανεπιστή-
μια68–, ο Μαρινάτος θα εξοικειωθεί στην επαφή με τους

ξένους, συνάπτοντας σχέσεις και φιλίες, τις οποίες συντη-
ρούσε με επαφές και κυρίως, τακτική αλληλογραφία, καθ’

όλη τη διάρκεια της ζωής του69. Και είναι αξιοσημείωτο ότι
κρίσεις και συνηγορίες των επιφανών ευρωπαίων φίλων του

θα επικαλεστεί συχνά, προκειμένου να υποστηρίξει πρωτο-
ποριακές απόψεις, όταν αυτές αντιμετωπίζονταν με δυσπι-
στία70.

Όλα τα παραπάνω συνετέλεσαν στη διαμόρφωση μιας

προοδευτικής, κοσμοπολίτικης, συχνά, θεώρησης των πραγ-
μάτων για τον Μαρινάτο, άγνωστης εντελώς για τους πνευμα-
τικούς ηγέτες της προηγούμενης γενιάς, ιδίως στην Κρήτη,

και αναμενόμενα, αφού τα δύσκολα χρόνια που είχαν προ-
ηγηθεί επέβαλαν, βέβαια, άλλα, στοιχειωδέστερα, προτάγ-
ματα.

Γ. ΤΖΩΡΑΚΗΣ

 

 

1. Η παρούσα δημοσίευση αποτελεί τμήμα ευρύτερης μελέτης που

αναλήφθηκε στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής στο Τμήμα Ιστο-
ρίας – Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης, με θέμα την αρχαιολογία

της Κρήτης κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με επιβλέπουσα καθηγή-
τρια την κ. Ί. Τζαχίλη. Στο σύνολό της βασίζεται σε αδημοσίευτο υλικό,

κυρίως από το πολύτιμο Αρχείο της τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ. Ευχαριστίες πολλές
οφείλω στην τ. προϊσταμένη της υπηρεσίας κ. Μαρία Μπρεδάκη για την
παραχώρηση της άδειας μελέτης του Αρχείου, καθώς και τη διοικητική
υπάλληλο και φίλη Ευφροσύνη Κεφαλάκη για την πάσης φύσεως βοήθεια.
Θερμές ευχαριστίες οφείλονται επίσης στην κ. Ναννώ Μαρινάτου και τον
κ. Θ. Ηλιόπουλο για τη διαρκή υποβοήθηση.

2. Αρχείο ΕλΙΑ, Φάκελος «Μαρινάτος Σπυρίδων, 1924-1944», Εξερχό-
μενο Έγγραφο, «πιστοποιητικόν υπηρεσιακών Μεταβολών» του Σπ. Μαρι-
νάτου, από το υπουργείο Θρησκευτικών και Εθνικής παιδείας, Α.π.

39814/1398, 11/11/1944.
3. Τζωράκης, Γ., Η Κρητική Αρχαιολογία στον Τύπο του Ηρακλείου,
στη μετάβαση στον 20ό αιώνα. Η δράση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου
Ηρακλείου και η πριν από αυτόν αρχαιολογική πραγματικότητα, Πρακτικά
11ου Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνο, 21-27 Οκτωβρίου, 2011) υπό
έκδοση.
4. Ο Χατζιδάκις τοποθετήθηκε Έφορος για το ανατολικό τμήμα της

Κρήτης, τους Νομούς δηλαδή Ηρακλείου και λασιθίου, θέση που περιλάμ-
βανε και τη Διοίκηση του Μουσείου Ηρακλείου, και ο Ξανθουδίδης Έφο-
ρος στη δυτική Κρήτη για τους νομούς χανίων και Ρεθύμνου. (Χατζιδάκης

Ιω., Η Ιστορία του Κρητικού Μουσείου και των Αρχαιολογικών Ερευνών εν
Κρήτη, ΒΑΕ 26 (Αθήνα 1931) σ. 22.)
5. Με τη διαφορά ότι η υπό τον Χατζιδάκι περιφέρεια της ανατολικής

Κρήτης (βλ. προηγ. σημ.), που ονομάστηκε τότε 9η περιφέρεια, θα περιο-
ριστεί στον έλεγχο της Κνωσού και τη διοίκηση του Μουσείου Ηρακλείου,

ενώ το σύνολο της κρητικής ενδοχώρας θα υπαχθεί στον έλεγχο της περι-
φέρειας του Ξανθουδίδη, που θα ονομαστεί τότε 10η.

6. Χατζιδάκις, ό.π.
7. Μόνο το τελευταίο διάστημα της θητείας του Μαρινάτου στην
Κρήτη –τον Σεπτέμβρη του 1935– διορίστηκε ο Βασίλειος Θεοφανείδης

Έφορος στην 10η περιφέρεια, που είχε ως επικράτεια τους νομούς Ρεθύ-
μνου και Χανίων, με έδρα τα χανιά. βλ. Τζωράκης, Γ., Ο Σπυρίδων Μαρι-
νάτος στην Κρήτη του Μεσοπολέμου: Από τον σεισμό του 1926 στο νεωτε-
ρικό Μουσείο του π. Καραντινού, στο Ελένη Μαντζουράνη, Ναννώ Μαρι-
νάτου (επιμ.), Σπυρίδων Μαρινάτος 1901-1974. Η ζωή και η εποχή του, εκδ.

Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα (Αθήνα 2014) σ. 121, σημ. 3.

8. Νέα Εφημερίς, 3/1/1926, σ. 1. Η εν λόγω μελέτη δημοσιεύεται καθη-
μερινά σε σταθερές συνέχειες, στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας έως τις

22/1/1926.
9. Βλαχόπουλος, Α., Επί των ήλων του Τύπου. Ο Σπυρίδων Μαρινάτος

στον Τύπο 50 χρόνων (1925-1974), στο Ελένη Μαντζουράνη, Ναννώ Μαρι-
νάτου (επιμ.), Σπυρίδων Μαρινάτος 1901-1974. Η ζωή και η εποχή του, ό.π. σ.

341.
10. Βλ. λ.χ. Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις, 10/11/1929, σ. 1, 4, άρθρο με τίτλο:
«Εις μέγας σταθμός. Η Ανάγνωσις της Κρητικής γραφής, πρώτα ευοίωνα
σημεία της αρχαιολογικής ερεύνης». Επίσης Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις,
1/11/1930 και 2/11/1930, σ. 1 «Η μελετωμένη κατάργησις των Μονών.
Σεβασθώμεν ένα από τα ερείσματα και τα καυχήματά μας».
11. Για σημαντικά πάντα όμως θέματα, όπως για παράδειγμα οι ζημιές
στα αρχαία από τους σεισμούς, η πορεία της κατασκευής του νέου μοσείου
κ.α. (Τζωράκης 2014).
12. Εφημ. Ανόρθωσις, 4/7/1930, σ. 4.
13. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 20/2/1928, σ. 3. Εκτενές άρθρο σταλμένο
από το Βερολίνο με τίτλο: «Είναι πράγματι ο Ερμής του πραξιτέλους έργον
ιδιόχειρον του μεγάλου καλλιτέχνου;». Επίσης, Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 13-
14/6/1932, σ. 3, άρθρο με τίτλο «Η ιατρική κατά την αρχαίαν Εποχήν».
14. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 27/5/1931, σ. 3.
15. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 24/5/1928, σ. 5. Εκτενής παρουσίαση τριών
νέων βιβλίων σταλμένη από το Βερολίνο με τίτλο: «Τρία νέα βιβλία περί
των αρχαιοτάτων λαών». παρουσιάζονται τα βιβλία του Otto Weber για
τους Ασσύριους και του χετταίους και του Helmuth Bossert για την Κρήτη.
16. Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις, 29/1/1930, σ. 3.
17. «πολύ καλή η σκέψις του να συνεχίση ο κ. Μαρινάτος τας διαλέξεις
του περί κρητικών αρχαιοτήτων εις το κινηματοθέατρον «Απόλλων». Η

αίθουσα του Μουσείου εν ή εγίνοντο μέχρι σήμερον αι ωραίαι αυταί διαλέ-
ξεις δεν ήτο κατάλληλος. Εκ του πυκνού ακροατηρίου, το οποίον πάντοτε

μετά πολλής προθυμίας προστρέχει εις τας διαλέξεις του κ. Μαρινάτου
μόνον εκείνοι οι οποίοι προλαμβάνουν και καταλαμβάνουν θέσεις πλησίον

του ομιλητού κατορθώνουν να παρακολουθούν τα όσα ωραία και άξια πολ-
λού ενδιαφέροντος εκθέτει εις τας διαλέξεις του (…) Κι έτσι πάνε αμόντε τα

πράγματι ωραία και σοφά πράγματα που θέλει να χαρίζει εις το ακροατή-
ριόν του ο κ. Μαρινάτος.» Εφημ. Ανόρθωσις, 21/1/1930, σ. 1.

18. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 12/12/1931, σ. 2.
19. Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις, 10/8/1929, σ. 1.
20. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1933, Εξερχόμενα, Α.π. 741,
23/11/1933.
21. Βλέπε λ.χ. τη δημοσίευσή του για την περιπέτεια της Καλ. Ψαράκη

από το Αποδούλου Αμαρίου, η οποία απήχθη νεαρή από τους Μουσουλμά-
νους το 1821, πουλήθηκε ως σκλάβα στην Αίγυπτο, και πολλά χρόνια μετά

επέστρεψε ως σύζυγος πλούσιου Ευρωπαίου. (Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις,
8/4/1934, σ. 3.)
22. Τζωράκης, Γ., Το Ηρώον του Ηρακλείου. «Το πάνθεον των Κρητών
Αγωνιστών», περ. Παλίμψηστο, τεύχος 24, 2010, σ. 321-353.
23. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1930, Εξερχόμενα, Α.π. 1013-14,

3/4/1930. Έγγραφο του Μαρινάτου προς τους επιμελητές Χανίων και Ρεθύ-
μνου να αποστείλουν ταχυδρομικά τους καταλόγους των Μουσείων τους,

για τη διευκόλυνση της συγγραφής του βιβλίου του Χατζιδάκι. Στο ίδιο

αρχείο Α.π. 1006, 1/4/1930, Έγγραφο του Μαρινάτου προς την Αρχ. Εται-
ρεία με θερμή εισήγηση για την έκδοση του ολοκληρωμένου πλέον βιβλίου.

24. Τζωράκης 2014, σ. 147.

25. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1927, Εξερχόμενα 10ης Αρχαιολογι-
κής περιφερείας, Α.π.193, 11/8/1927. Μακροσκελής εισήγηση για την

προστασία των μουσουλμανικών κτηρίων της περιφέρειας του Μαρινάτου
(Νομοί χανίων και Ρεθύμνου).
26. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1936, Εξερχόμενα, Α.π.1473,
26/5/1936. Γνωμοδότηση Μαρινάτου προς το υπουργείο για παραβάσεις
στα τείχη του Ηρακλείου.
27. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1927, Εξερχόμενα, Α.π.374,
11/8/1927.

28. Εφημ. Ίδη, 7/2/1934, σ. 4, με τίτλο «Τα τείχη κηρύσσονται αρχαι-
ολογικά», όπου ο συντάκτης ενημερώνει για τη μετάβαση του Μαρινάτου

στην Αθήνα και καλεί τους αρμόδιους «να συνηγορήσουν παρά τη Κυβερ-
νήσει, όπως ματαιωθή η ανωτέρω ενέργεια του Εφόρου των Αρχαιοτήτων».
Είναι γνωστό ότι ο Μαρινάτος ήταν Βενιζελικός και ως εκ τούτο βρισκόταν
συχνά στο στόχαστρο των Αντιβενιζελικών κύκλων του Ηρακλείου. (Βλ.
σχετικά Τζωράκης 2014, σ. 142-143.)
29. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1934, Εισερχόμενα, Α.π. 1092,

1/4/1934. Ενημέρωση της υπηρεσίας ότι το υπουργείο προέβη στην «κήρυ-
ξιν των τειχών ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου».

30. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1935, Εξερχόμενα, Α.π. 1090,
31/1/1935. Ενημέρωση του επιμελητή Ιεράπετρας από τον Μαρινάτο για
την κήρυξη του φρουρίου.
31. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1937, Εξερχόμενα, Α.π. 2,
11/1/1937.
32. Ηλιόπουλος, Θ., Αρχαιολογικά παραλειπόμενα από την Ανατολική
Κρήτη, Έγγραφα της περιόδου 1931-1944, στο Ελένη Μαντζουράνη,
Ναννώ Μαρινάτου (επιμ.), Σπυρίδων Μαρινάτος 1901-1974. Η ζωή και η
εποχή του, ό.π. σ. 182-184.
33. Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό που περιγράφει στο ίδιο
έγγραφο ο Μαρινάτος ότι οι Ιταλοί κάποτε είχαν ζητήσει την απόλυση του
Ξανθουδίδη, όταν εκείνος ανέσκαψε το νεκροταφείο των Καλυβίων στη
Φαιστό, χωρίς να το γνωρίζουν.

34. Το χρονικό των γεγονότων αυτών αποδίδεται γλαφυρά στο: Μαρινά-
του, Ν., πολίτες του Μίνωος: Σπυρίδων Μαρινάτος και Sir Arthur Evans,

στο Ελένη Μαντζουράνη, Ναννώ Μαρινάτου (επιμ.) Σπυρίδων Μαρινάτος
1901-1974. Η ζωή και η εποχή του, ό.π. σ. 112-114.
35. Μαρινάτου, αυτ.
36. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1933, Εξερχόμενα, Επιστολή χωρίς
αριθμό πρωτοκόλλου, με ημερομηνία 11/6/1933.
37. Μαρινάτου 2014, ό.π.
38. λ.χ. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1926, Εξερχόμενα, Α.π. 76,
11/3/1926. Έγγραφο του Μαρινάτου προς τη χωροφυλακή, με το οποίο

ζητείται η συμβολή των αγροφυλάκων, με το κίνητρο της αμοιβής σε περί-
πτωση σημαντικών αρχαιοτήτων. και Α.π. 79, 24/3/1926 προς το υπουρ-
γείο, στο οποίο ο Μαρινάτος ζητά την έκδοση ειδικής εγκυκλίου προς την

Αγροφυλακή.
39. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εξερχ., Α.π. 862, 20/08/1929.
40. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εξερχ., Α.π. 905, 19/11/1929.
41. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εξερχ., Α.π. 922, 10/12/1929.
42. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1932, Εξερχ., Α.π. 438, 1/8/1932.
43. Μετά τον θάνατο του Ξανθουδίδη θα αναλάβει τυπικά το Μουσείο ο
Έφορος Κυκλάδων Δημοσθένης Πίππας, ουσιαστικά όμως ο επιμελητής
Φοίβος Σταυρόπουλος, που υπηρετούσε στο Ηράκλειο το διάστημα της
διετούς σχεδόν απουσίας του Μαρινάτου για σπουδές στη Γερμανία. (Βλ.
και Τζωράκης 2014, σ. 128.)
44. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εξερχ., Α.π. 862, 20/8/1929.
45. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εξερχ., Α.π. 862, 20/8/1929.
46. Ό.π.
47. Ό.π.
48. Για το χρονικό της ανέγερσης του νέου Μουσείου από τον Μαρινάτο
και τον Καραντινό βλ. Τζωράκης 2014.

49. Τζωράκης, Γ. 2013. «Οι κρητικές αρχαιότητες στην Κατοχή. Κίνδυ-
νοι, Ζημιές, και οριστικές απώλειες», Εφημ. Prismanews, 23/09/2013 διαθέ-
σιμο και στο: http://www.prismanews.gr/index.php/slideshow/item/58976-

kritikes-arxaiotites-katoxi.
50. Τζωράκης 2014, σ. 148.
51. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 30/10/1928, σ. 6, άρθρο του Μαρινάτου με
τίτλο «Ένα κολοσσιαίον κεφάλαιον, το οποίον παραμένει νεκρόν».
52. Βλαχόπουλος 2014, σ. 350.
53. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1929, Εισερχ., Α.π. 958, 20/12/1929.
54. Βλαχόπουλος, ό.π.

55. Ο Μαρινάτος θα παρέμβει ακόμη και στην επιλογή των πωλούμε-
νων πέριξ του μουσείου αναμνηστικών καρτών επιβάλλοντας την έκδοση

επαγγελματικών καρτών που θα παράγονταν με την εποπτεία της υπηρε-
σίας του, προκειμένου να σταματήσει η κυκλοφορία των ερασιτεχνικών

αντιστοίχων, που με την κακή τους ποιότητα δυσφήμιζαν κατά τη γνώμη
του τον αρχαίο κρητικό πολιτισμό (Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1931,
Εξερχόμενα, Α.π. 50, 14/3/1931).
56. Τζωράκης 2014, σ. 131.
57. Βλ. σειρά εκτενών άρθρων για ανάπτυξη τουρισμού στην Εφημ.
Ελεύθερον Βήμα, με τίτλο «Η ανάπτυξη του τουρισμού εις την Ελλάδα», 1/6
/1931, 3 /6 /1931, 4 /6 /1931, 5 /6 /1931 και 6 /6 /1931. Επίσης Βλαχόπουλος
2014, σ. 350.
58. Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 30/10/1928, σ. 6. Βλ. και Βλαχόπουλος, ό.π.
σ. 350.
59. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκ. 1930, Εξερχ., Α.π. 960, 25/1/1930.
60. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1931, Εξερχόμενα, Α.π. 119,
8/6/1931. Έγγραφο προς τη Νομαρχία Ηρακλείου.
61. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1930, Εισερχόμενα, Α.π. 1012,
4/4/1930. Ο Ξενώνας έγινε τελικά πολύ μεγαλύτερος από τις προσδοκίες
του Μαρινάτου, κάτι το οποίο αργότερα θα επισημάνει ως μάταιη δαπάνη
(Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 9/6/1931).
62. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1931, Εξερχόμενα, Α.π. 51,
14/3/1931. Έγγραφο Μαρινάτου προς το υπουργείο.
63. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1931, Εισερχόμενα, Α.π. 59,
26/3/1931 και Εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 12/12/1931, σ. 2.
64. Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1932, Εξερχόμενα, Α.π. 332,
15/3/1932. Έγγραφο προς την Τοπική Επιτροπή Τουρισμού.
65. Βλ. ενδεικτικά, Μανόλης Ε. Δετοράκης, Ιωσήφ χατζιδάκης, 1848-
1936, Σύντομη αναφορά στην πολιτική και πατριωτική δράση του, περ.
Παλίμψηστο 3, 1986, σ. 126-148, και Θεοχάρης Δετοράκης, Στέφανος Ξαν-
θουδίδης, Βιογραφικά – Βιβλιογραφικά (Ηράκλειο 2002).

66. Γεννήθηκε στο Ληξούρι Κεφαλονιάς και ο πατέρας του ήταν τσαγ-
κάρης όπως με πληροφόρησε η κυρία Ναννώ Μαρινάτου.

67. Στη Γερμανία παρέμεινε από 1/5/1927 έως 31/12/1928, και φοίτησε

στο Βερολίνο και στη χάλε. (Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1929, Εξερχό-
μενα, Α.π. 862, 20/8/1929.)

68. Ο Μαρινάτος τον Μάιο του 1934, μετά από σχετική πρόσκληση θα

πραγματοποιήσει κύκλο διαλέξεων στα Ευρωπαϊκά πανεπιστήμια «λεμ-
βέργης και Βαρσοβίας, Βερολίνου, λυμέγεν, Άμστερδαμ Γρόνιγγεν». Δεν

θα καταφέρει, παρά την πρόσκληση, να επισκεφτεί τα πανεπιστήμια
«Βελιγραδίου και λούνδης Σουηδίας» λόγω μεγάλου οικονομικού κόστους.
Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1934, Εξερχόμενα, Α.π. 80, 10/4/1934.
69. Βλ. λ.χ. Ηλιόπουλος 2014, σ. 173, και τη συμβολή της Ν. Μαρινάτου
στον παρόντα τόμο.
70. Είναι ενδεικτική μία φράση του προς το υπουργείο: «Τολμώ να
πιστεύω ότι λόγω της συνεχούς επαφής μου με τους ξένους ουδείς είναι
δυνατόν να έχει σπουδάσει κάλλιον εμού τας συνηθείας και τας ανάγκας
των». Αρχείο τ. ΚΓ ́ ΕπΚΑ, Φάκελος 1933, Εξερχόμενα, Α.π. 583,
15/3/1933.