Μία από τις ανατρεπτικότερες ανακαλύψεις στο χώρο της ψυχολογίας αφορά τη δυνατότητα του ανθρώπου να ρυθμίζει την αντίληψη και τα συναισθήματά του μέσω της ίδιας του της σκέψης. Ρίζες αυτής της ιδέας μπορούν να βρεθούν σε πολλά διαφορετικά φιλοσοφικά κινήματα, από τον σκεπτικισμό, που υποστηρίζει ότι η εικόνα μας για τα πράγματα γύρω μας δεν είναι αντικειμενική, αλλά υποκειμενικό δημιούργημα των αισθήσεών μας, και τη φαινομενολογία, η οποία επίσης εστίασε στην απόκλιση του “φαίνεσθαι” από το “είναι”, ως και το βουδισμό, ο οποίος πρότεινε ότι κάθε θλίψη που νιώθουμε προέρχεται από μια αντίστοιχη επιθυμία μας. Στο ίδιο πλαίσιο, θα ήθελα κι εγώ, από την πλευρά μου, να αναφερθώ στη δύναμη μιας πολύ βασικής πτυχής της σκέψης μας, της προσδοκίας.
Οι προσδοκίες είναι βέβαια οι σκέψεις σχετικά με το πώς θα μπορούσαν να εξελιχθούν τα πράγματα, μέσα σε ένα σενάριο. Ενίοτε θετικές, ενίοτε αρνητικές, για μας, οι άνθρωποι έχουμε πάντα τη μεγάλη ανάγκη να προσπαθούμε να προβλέψουμε την εξέλιξη διαφόρων καταστάσεων. Αυτό έχει και την αξία της ικανοποίησης της περιέργειάς μας, αλλά κυρίως της επιτυχούς προσαρμογής στις απαιτήσεις της κάθε πραγματικότητας που βιώνουμε.
Μία ευκολότερα κατανοητή και αντιληπτή επίδραση της προσδοκίας σχετίζεται τα συναισθήματα που επιφέρει κάθε εξέλιξη στη ζωή μας. Πιθανότατα ο καθένας μπορεί να βρει σχετικά παραδείγματα από τη ζωή του. Ένας φίλαθλος, παρακολουθώντας την αγαπημένη του ομάδα, να αγωνίζεται απέναντι σε μια πιο αδύναμη, θα χαρεί, συνήθως, λίγο, σε περίπτωση νίκης της και θα λυπηθεί πολύ, αν εκείνη χάσει, ενώ το αντίθετο θα συμβεί αν, η αντίπαλη ομάδα είναι πιο αδύναμη. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα αποτελέσματα και οι βαθμοί, που θα συλλέξει, θα είναι ίδια. Η μόνη αλλαγή, πρακτικά, είναι η προσδοκία του φιλάθλου. Το ποσό πιθανό θεωρεί κάθε αποτέλεσμα και το πώς θα το εξηγήσει μέσα του. Κάτι αντίστοιχο μπορεί να συμβεί με ένα μαθητή που θα γράψει διαγώνισμα, σε ένα εύκολο ή δύσκολο μάθημα, έναν οδηγό που θα αγοράσει ένα ακριβό ή φθηνό αυτοκίνητο, έναν τουρίστα που θα επισκεφθεί έναν πολυδιαφημισμένο ή ταπεινό προορισμό. Οι προσδοκίες μας καθορίζουν, σε μέγιστο βαθμό, την ικανοποίησή μας από κάθε εξέλιξη, που μας ενδιαφέρει.
Ωστόσο, κάτι πολύ ενδιαφέρον κι ανατρεπτικό είναι ότι οι προσδοκίες μας μπορούν να επηρεάσουν και τις ίδιες τις εξελίξεις, πλην της ικανοποίησης και, γενικά, των συναισθημάτων μας, για αυτές. Ο πρώτος, που ανακάλυψε αυτό το φαινόμενο, ήταν ο κοινωνιολόγος Ουίλιαμ Ισαάκ Τόμας, ο οποίος ανέφερε χαρακτηριστικά “αν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι κάποιες καταστάσεις είναι αληθινές, θα τηρήσουν τις συνέπειές τους ως εξίσου αληθινές”. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε, μετέπειτα, από τον Ρόμπερτ Μέρτον, “αυτοεκπληρούμενη προφητεία”. Το χαρακτηριστικότερο πειραματικό παράδειγμα αυτοεκπληρούμενης προφητείας ανήκει στους Ροζενθαλ-Γιάκομπσον. Οι δύο αυτοί ερευνητές υπέβαλλαν παιδιά, σε ένα σχολείο, σε ένα υποτιθέμενο τέστ νοημοσύνης και, ανάλογα με αυτό, ενημέρωσαν τους δασκάλους τους για την πρόοδο, που περίμεναν να σημειώσουν. Το πολύ ενδιαφέρον, σε αυτή τη μελέτη, είναι βέβαια ότι τα αποτελέσματα είχαν βγει στην τύχη, χωρίς να βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα. Τούτο, παρόλ’ αυτά, δεν εμπόδισε τις εκτιμήσεις που είχαν γίνει, για την πρόοδο των παιδιών, να επαληθευτούν. Τα παιδιά, που είχαν υποδειχθεί, ότι θα προόδευαν, τα πήγαν πράγματι καλύτερα από εκείνα, που δεν τους δόθηκαν πολλές πιθανότητες για κάτι τέτοιο. Παράγοντες, όπως η μεγαλύτερη προσοχή που μπορεί να έδειξαν οι δάσκαλοι στα πρώτα, ή η αίσθηση, που, ίσως, ακούσια, τους δημιούργησαν, ότι έχουν δυνατότητες, αντίθετα από τους συμμαθητές τους, μπορεί να προκάλεσαν αυτό το ιδιαίτερο αποτέλεσμα, που, σε κάθε περίπτωση, είναι ενδεικτικό της επιρροής της προσδοκίας, επί του αποτελέσματος.
Με τη δύναμη των προσδοκιών, τόσο πάνω στο αποτέλεσμα, όσο και στα συναισθήματα και τις σκέψεις μας για αυτό, να έχει μάλλον επαρκώς αποδειχθεί, είναι ένα καλό ερώτημα, πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη γνώση, προς ώφελός μας. Όπως σε όλες, τις περιπτώσεις, ο τρόπος να έχουμε το καλύτερο αποτέλεσμα, είναι βρίσκοντας τη χρυσή τομή, ανάμεσα σε δύο άκρα. Για τις προσδοκίες, αυτό έχει δύο πτυχές. Η πρώτη είναι, ναι μεν να προσπαθούμε να μαντέψουμε τις εξελίξεις, αλλά να μην είμαστε δογματικοί, επ’ αυτού, και να αφήνουμε όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά. Η ζωή είναι γεμάτη εκπλήξεις και ο θεωρητικός αποκλεισμός ενδεχομένων μπορεί, συχνά, να καταστεί επισφαλής. Η δεύτερη πτυχή, μέρος της πρώτης, αφορά την αναλογία αισιοδοξίας-απαισιοδοξίας. Η αισιοδοξία είναι ένα απαραίτητο συστατικό της ζωής μας. Χωρίς αυτή δεν θα είχαμε κίνητρα να προσπαθήσουμε και να πετύχουμε πράγματα, και θα ζούσαμε μέσα στην απογοήτευση και τη μιζέρια. Απο την άλλη, όμως, όπως προανέφερα, πρέπει πάντα να κρατάμε μια “πισινή”, ειδάλλως αφήνουμε τον εαυτό μας εκτεθειμένο στον παράγοντα “εκπλήξεις της ζωής”. Η ελπίδα για το καλύτερο είναι ωφέλιμη μόνο συνυπάρχουσα με το φόβο για το χειρότερο.
(*) Ο Γεώργιος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019