Γραντίσαμε . . .

Είναι φορές που νιώθω τυχερός… Έτσι, χωρίς καν να προσπαθήσω, έμαθα μια γλώσσα. Δεν λέω «ξένη γλώσσα», γιατί ξένη δεν είναι κι αυτοί που ξέρουν, μπορεί να μας πουν ότι δεν είναι ούτε καν γλώσσα. Και μπορεί να έχουν δίκιο, αφού αναφερόμαστε στην Κρητική διάλεκτο. Να ζητήσουμε και συγγνώμη από τους ειδικούς, για την ευκολία που θα πεταγόμαστε από τον όρο γλώσσα στον όρο διάλεκτος, αλλά εδώ δεν κάνουμε μαθήματα γλωσσολογίας, αλλά προσπαθούμε να θυμηθούμε και να αναφέρουμε το γεγονός και να προβάλλουμε, όπως μπορούμε αυτό το ιδίωμα της ελληνικής γλώσσας. Εννοείται πως ομιλείται στην Κρήτη και αντίθετα με άλλες γλώσσες και διαλέκτους, που βρίσκονται υπό εξαφάνιση, η κρητική διάλεκτος «ανθεί και λουλουδίζει». Εκτός από την Κρήτη, ομιλείται και στα παράλια της Μικράς Ασίας από μουσουλμάνους κρητικούς, που εγκαταστάθηκαν εκεί το 1923, με την ανταλλαγή των πληθυσμών και τους απογόνους τους. Το ίδιο συμβαίνει και με το χωριό Χαμιντιέ, στη Συρία. Αν και δεν διδάσκεται στο σχολείο, η κρητική διάλεκτος είναι η μόνη προφορική γλώσσα που ομιλείται σε πολλά σημεία της Κρήτης. Από τα τέλη του μεσαίωνα, η διάλεκτος αυτή εξελίχθηκε σε λόγια γλώσσα (16ος αιώνας) και έμεινε στο λαό (από τον οποίο προέρχεται) μέσα από τα έργα των Βιτσέντζου Κορνάρου (Ερωτόκριτος) και του Γεωργίου Χορτάτση (Ερωφίλη, Κουτσούρμπος, Πανώρια).

Ποια είναι, όμως, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Κρητικής διαλέκτου; Το πρώτο χαρακτηριστικό της είναι η «δασεία» προφορά των ήχων που έχουν τα γράμματα κ, γ, χ, όταν βρίσκονται μπροστά από γράμματα που ηχούν όπως το ι και το ε. Παράδειγμα οι λέξεις: κιθάρα, κύριε, γιατί, γυναίκα, χερσόνησος, χειμώνας… το γράμμα «σ» είναι πάντα συριστικό και όχι όπως sh ή sch, σε άλλες γλώσσες… Το γράμμα «τ» προφέρεται ως «θ» μπροστά από το ι. Έτσι, ο κρητικός, στη λέξη «μάΤια», προφέρει «μάΘια» και … κομμάθια! … Το τελικό «ν», στη γενική του πληθυντικού αριθμού, δεν προφέρεται. Όπως: των μελισσών, στα κρητικά: τω μελισσώ, τω σπιθιώ, τω Γερμανώ… Τα αρχικά σύμφωνα Κ, Π, Τ, Ψ και Ξ, προφέρονται μαζί με το «ν» του άρθρου που προηγείται, ως g, b, d, bz. Gz.  Έτσι  λέμε: ΣτηΝ Κρήτη «Στη Gρήτη», στηΝ Πόρτα «στη bόρτα», τηΝ Τετάρτη «τη Dετάρτη», τηΝ Ψησταριά «τη Bzισταριά» και στοΝ Ξενώνα «στο GZενώνα»… Επίσης, έχουμε απλοποίηση των συμφωνικών συμπλεγμάτων, όπως ανθός =αθός, άνθρωπος = άθρωπος… Το άρθρο του θηλυκού γένους, το «της» γίνεται «τση» και τα «τους», «τις» γίνονται «τσι». Δηλ. τσι κόρης μου, τσι γυναίκας μου ή τσι αθρώπους, τσι γυναίκες, τσι κοπελιές… Πολλές φορές, για χάρη ευφωνίας προστίθεται το φωνήεν «α», όπως «ζει μοναχός» = «ζει α-μοναχός», ή το φωνήεν «ο», όπως «φέτος» = «οφέτος», «πέρυσι» = «οπέρυσι»… Η ρηματική κατάληξη «–ουμε», γίνεται «–ομε», όπως ψάλομε, φωνάζομε, μαλώνομε.. Επίσης, συχνά η κατάληξη των ρημάτων σε «-ευω» γίνεται «-ευΓω», όπως χορεύγω, μισεύγω (αναχωρώ), δουλεύγω… Κάποιες φορές, ο σχηματισμός του μελλοντικού χρόνου γίνεται κατά το σχήμα «να + ρήμα + θέλω/ει», όπως: θα πάω στην Αθήνα = να πάω θέλει στην Αθήνα, ή θα βρέξει = να βρέξει θέλει κ.ά. … και το στιγμιαίο μιας πράξης εκφράζεται με τη χρήση του γράμματος «ξ», όπως τραγούδησα = τραγούδηξα, θα τραγουδήσω = θα τραγουδήξω… Έχουμε εκφράσεις της μορφής «παρακαλώ σε», αντί σε παρακαλώ, «κλουθώ σε» αντί σε ακολουθώ, «ρωτώ σε» αντί σε ρωτώ κ.ά. Επίσης, στην προστακτική, η προσωπική αντωνυμία προηγείται του ρήματος, όπως: κάνε μου ένα καφέ = ένα καφέ ΜΟΥ κάμε!

Και τώρα που παίζουμε στα δάκτυλά μας τους κανόνες της Κρητικής διαλέκτου, μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια συνομιλία με … ιθαγενείς της Κρήτης! Όμως, προσοχή. Εκτός από τους κανόνες, θα συναντήσουμε και ένα αρκετά μεγάλο λεξιλόγιο από άγνωστες λέξεις… Ακόμα πιο δύσκολο είναι εκεί όπου για το ίδιο αντικείμενο έχουμε άλλη λέξη, απ’ ό,τι στα … ελληνικά. Γνωστός μου, μαθηματικός, από την περιοχή της Αττικής, μου έλεγε ότι, όταν κατέβαινε να επισκεφτεί την –τότε- μνηστή του, μέσα στο πλοίο άκουγε τους Κρητικούς να μιλάνε και είχε δυσκολία να καταλάβει τι λένε… σε άλλη φάση, βοηθούσε τον πεθερό του σε μερεμέτια στην αποθήκη. Ο πεθερός, πάνω στη σκάλα, για να μην κατεβαίνει, ζήτησε από το γαμπρό του … το σάρακα. Ο φίλος μου, μην ξέροντας τι είναι ο σάρακας, αλλά και για να μη δείξει πως δεν ξέρει, σκέφτηκε ότι θα το βρει «δια της εις άτοπον απαγωγής», μαθηματικός ών. Είπε, λοιπόν, αυτό είναι κατσαβίδι, σάρακας δεν είναι, αυτό είναι το σφυρί, σάρακας δεν είναι, αυτό είναι το πριόνι, σάρακας δεν είναι… πού να ξέρει ότι το πριόνι, στην κρητική διάλεκτο λέγεται και σάρακας;

Αν και είναι αδύνατο να αναφέρουμε όλες τις ιδιαίτερες λέξεις του κρητικού λεξιλογίου, κάνουμε μια τυχαία δειγματοληψία, όπως: αγλακώ, αγλάκι (τρέχω, τρέξιμο), ανάπλα (κουβέρτα), ανεστορούμαι (θυμούμαι, διηγούμαι), αντέτι (συνήθεια), αελιά (αγελάδα), αθιβολή (κουβέντα, συζήτηση), γραντίζω (βρίσκω τον μπελά μου), αθός (ανθός), αμπλά (αδελφή), αίγα (γίδα), όρη (βουνά), κ.ά.

Σύντομα, θα κλείσουν δυο χρόνια από την έλευση και την επικράτηση της πανδημίας. Ποτέ πριν, στην ιστορία της ανθρωπότητας, δεν είχαμε δει τέτοιας έκτασης συσστράτευση όλων των ειδικών επιστημόνων, για την αντιμετώπισή της. Ειδικά, στις μέρες μας, με τη βοήθεια και των Η/Υ, η έρευνα έτρεξε ταχύτατα και αποτελεσματικά, τόσο στη συγκέντρωση στοιχείων, όσο και στη μαθηματική επεξεργασία τους. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία «του εμβολίου», σε χρόνο ρεκόρ, όπως έχει συμβεί και με άλλες μεταδοτικές ασθένειες, παιδικές και μη. Θα περίμενε κανείς, στη δημιουργία «τείχους ανοσίας» να σκοντάψουμε στην οργάνωση, στην έλλειψη προσωπικού, στην ανεπάρκεια των εμβολίων… δυστυχώς, μια άλλη πανδημία, που πλήττει τον εγκέφαλο, εμφανίστηκε. Η καθυστέρηση της προστασίας του συνόλου οφείλεται στην κατηγορία των αντιεμβολιαστών, που με εντελώς ανόητες προφάσεις εμποδίζουν το κοινωνικό σύνολο να φτάσει στα ποσοστά για την ανοσία του συνόλου. Είναι η κατηγορία των συμπολιτών μας, που ενώ όταν ασθενούν ή έστω μόνο βήξουν τρέχουν κατευθείαν στο γιατρό τους, τώρα αντιστέκονται και αντιτίθενται στις συστάσεις και τις προτροπές των κορυφαίων οργάνων της ιατρικής επιστήμης, προφασιζόμενοι … τα συνταγματικά τους δικαιώματα! «ΓΡΑΝΤΙΣΑΜΕ», όπως θα λέγαμε και στην Κρητική Διάλεκτο! 

Ep.Peripatitis@gmail.com