Άμυνα της λογικής, επίθεση του παραλόγου: Δύο όψεις του ίδιου νομίσματος

 

   Μία κεντρική έννοια στην ψυχολογία είναι οι “άμυνες του εγώ”. Οι άμυνες του εγώ, για τις οποίες πρωτομίλησε ο Φρόιντ, “πατέρας” της ψυχανάλυσης, αποτελούν ουσιαστικά διάφορα μοντέλα σκέψης, που χρησιμοποιεί το μυαλό, με την επίγνωσή μας ή όχι, αποσκοπώντας στην ύφεση των αρνητικών συναισθημάτων και του στρες που μας προκαλούν διάφορες δυσάρεστες καταστάσεις. Αυτά τα μοντέλα σκέψης, σύμφωνα και με τον Φρόιντ, μπορούν να αποβούν βοηθητικά ή δυσλειτουργικά.

   Οι άμυνες του εγώ είναι αρκετές. Ωστόσο, αυτή, στην οποία θα εστιάσω, είναι η “εκλογίκευση”, η οποία σχετίζεται με τις “στάσεις” μας. Οι στάσεις είναι ένας συνδυασμός συναισθημάτων, απόψεων και συμπεριφορών προς κάποιο θέμα, πχ απέναντι στο ποδόσφαιρο. Ωστόσο ενίοτε αναγκαζόμαστε, είτε από ισχυρότερους άλλους, είτε από γενικούς κανόνες, είτε αποσκοπώντας σε κάποιο κέρδος να πράξουμε με τρόπους δυσανάλογους των στάσεών μας. Χρησιμοποιώντας ένα παράδειγμα από την πραγματικότητα της χώρας μας, οι (περισσότεροι έστω) Έλληνες, μέσα στην κρίση, δουλεύουν παραπάνω και πληρώνουν υψηλότερους φόρους, επειδή τους το επιβάλλουν, οι δανειστές σε πρώτη φάση, και οι ελληνικές κυβερνήσεις σε δεύτερη, χωρίς οι ίδιοι, προφανώς, να επιθυμούν και να συμφωνούν με κάτι τέτοιο. Τότε δημιουργείται αυτό που, ψυχολογικά, ονομάζεται “γνωστική ασυμφωνία”. Η γνωστική ασυμφωνία συνεπώς είναι η ανακολουθία μεταξύ της στάσης του ατόμου απέναντι σε κάποιο θέμα και του τρόπου που πράττει τελικά.

   Η περίπτωση της γνωστικής ασυμφωνίας είναι βέβαια ακόμα μία περίπτωση που δημιουργείται στο άτομο εσωτερική ένταση και στρες. Ειδικά για τους πιο ασυμβίβαστους χαρακτήρες, είναι μάλλον εξωφρενικό να πηγαίνουν κόντρα στα θέλω και τα πιστεύω τους. Η άμυνα που επιχειρεί να επιλύσει αυτή τη σύγκρουση και το συνεπαγόμενο στρες είναι η εκλογίκευση. Η εκλογίκευση στοχεύει, κατά κύριο λόγο, σε κάποια μεταβολή του τρόπου σκέψης του ατόμου, καθώς, συνήθως, σε αυτές τις περιπτώσεις, η μεταβολή του τρόπου σκέψης είναι ευκολότερη από τη μεταβολή του τρόπου δράσης. Μέσω της μεταβολής του τρόπου σκέψης επιχειρείται η υιοθέτηση μιας λογικής που θα ταιριάζει με τον τρόπο δράσης. Χρησιμοποιώντας το προηγούμενο παράδειγμα, ο πολίτης που θα δουλεύει περισσότερο και θα πληρώνει υψηλότερους φόρους, αφού δεν μπορεί να το αποφύγει αυτό, θα αρχίσει να σκέφτεται για παράδειγμα ότι αυτό είναι για το καλό της χώρας ή ότι είναι κάτι που όλοι κάνουν και δεν μπορεί να αλλάξει οπότε πρέπει να το αποδεχθεί κλπ, εξηγώντας έτσι μέσα του τις πράξεις του και μειώνοντας την εσωτερική ένταση που νιώθει. Φυσικά δεν το κάνουν όλοι αυτό, αλλά γενικά το να το κάνει κάποιος είναι καλύτερο από το να μην το κάνει και να βασανίζεται διαρκώς.

   Κατά την εκλογίκευση, λοιπόν, δημιουργείται πρακτικά μια νέα μίνι-φιλοσοφία γύρω από κάποιο θέμα, προκειμένου να δικαιολογήσει τον τρόπο που πράττουμε σχετικά με αυτό. Και αυτή μας προστατεύει από την εσωτερική ένταση, λειτουργεί λοιπόν ως άμυνα. Κάτι πολύ ενδιαφέρον όμως, από δω και πέρα, είτε οι προεκτάσεις που μπορεί να πάρει αυτό. Για όλους τους ανθρώπους, λίγο-πολύ, τα πιστεύω τους είναι κάτι πολύ σημαντικό, που υπερασπίζονται με πάθος. Πόσο μάλλον, όταν αυτά τα πιστεύω, εκτός από απλά κάποιες απόψεις, αποτελούν και πυλώνες διατήρησης της εσωτερικής – ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας. Τότε βέβαια, αρκετά λογικά, το πάθος, με το οποίο υπερασπίζονται αυτές τις ιδέες, κορυφώνεται. Και, όπως τις περισσότερες φορές, όταν το πάθος, με το οποίο επενδύουμε κάποιο αντικείμενο, ξεχειλίζει, είναι αρκετά πιθανό να εγείρει επιθετικές τάσεις κι ένστικτα. 

   Επιστρέφοντας στο παράδειγμα, ο πολίτης κάνει θυσίες λόγω της κρίσης, αυτό του προκαλεί άσχημα συναισθήματα – στρες και χρησιμοποιεί την εκλογίκευση ώστε να τα διαχειριστεί, μεταβάλλοντας τον τρόπο που σκέφτεται, για να ταιριάζει με όσα πράττει. Υιοθετώντας π.χ. τη φιλοσοφία ότι αυτό γίνεται για το καλό της χώρας, πράγμα, για το οποίο, όλοι οφείλουν να προσπαθούν. Τι γίνεται όμως όταν εκείνος ο άνθρωπος συναντάει κάποιον που δεν ενστερνίζεται αυτά; Που δεν δουλεύει (περισσότερο) και προσπαθεί ενδεχομένως να φοροδιαφύγει; Τότε είναι πολύ πιθανό να τον αντιμετωπίσει εχθρικά, βλέποντας πρακτικά σε αυτόν έναν πολέμιο της φιλοσοφίας-άμυνάς του. Κάτι, που άλλοτε μπορεί να είναι αρκετά λογικό, στην περίπτωση, ας πούμε, της φοροδιαφυγής. Και άλλοτε, τις περισσότερες φορές δυστυχώς, μπορεί να είναι και λιγότερο, αν, για παράδειγμα, αρνείται να δουλέψει περισσότερο σε μια δημόσια υπηρεσία (~κοινού ενδιαφέροντος ζήτημα), ή και καθόλου, αν, ας πούμε, είναι ιδιωτικός υπάλληλος, οπότε μπορεί να δουλεύει όσο θέλει, χωρίς να επηρεάζονται οι άλλοι από αυτό. Σε κάθε περίπτωση, βλέποντας τον άλλο να περιφρονεί την ανακουφιστική για τον ίδιο φιλοσοφία, η άμυνα μπορεί να μετατραπεί σε επίθεση.

   Φυσικά, το σημαντικότερο, σε αυτή την περίπτωση, είναι να είμαστε προσεκτικοί, ώστε να αντιληφθούμε αυτή την επιθετική τάση που εγείρεται μέσα μας ενάντια στον άλλο και να κάτσουμε να να σκεφτούμε το επίπεδο λογικής που αυτό συνεπάγεται. Το οποίο προκύπτει από το αν αυτό που κάνει ο άλλος, πλήττει κάπως εμάς, οπότε κι αξίζει να θυμώσουμε μαζί του και να διεκδικήσουμε ότι μας αναλογεί, ή αν είναι κάτι, που δεν πλήττει κανέναν, εκτός ίσως από αυτόν τον ίδιο, οπότε είναι δικαίωμά του να το κάνει, όσο κι αν μπορεί εμάς να μας ενοχλεί και να έρχεται σε κόντρα με την ιδεολογία μας. Γενικά βέβαια, είναι αρκετά δύσκολο να φτάσουμε σε ένα τέτοιο επίπεδο αυτογνωσίας, αφού οι άμυνες του εγώ είναι, σε ένα μεγάλο βαθμό ασυνείδητες διαδικασίες, ωστόσο είναι και ένα αρκετά σημαντικό βήμα, στον αγώνα αυτοβελτίωσης που όλοι αξίζει να κάνουμε.

 

(*) Ο κ. Γεώργιος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος